ئه‌ده‌بی تێکه‌ڵ
گفتوگۆی فەرهەنگی لەگەڵ سێ شاعیر:
قسه‌كردن له‌سه‌ر "شیعر" به گشتی و ئه‌و ره‌هه‌نده شاراوانه‌ی كه وا ده‌كه‌ن وێنا بده‌نه شیعر، پێویستییه‌كی هه‌میشه‌یی ده‌قه شیعرییه‌كانه. ئه‌گه‌ر وه‌ها دابنێین كه شیعر كه‌ره‌سته‌یه‌كی له‌باره بۆ قسه‌كردن، ئه‌وا ده‌بێت ئه‌وه‌یشمان له بیر بێت كه قسه‌كردن له‌باره‌ی ئه‌م كه‌ره‌سته‌یه‌وه، هێنده سانا نییه، چونكه دواندنی شاعیر و دواجاریش وه‌قسه‌هێنانێكی وه‌ها كه وێناكانی شیعر ده‌رخه‌ن، په‌یوه‌ندیی به قووڵڕوانینی شاعیر و ده‌رخستنی ره‌هه‌نده هزرییه‌كانه‌وه هه‌یه. له‌م گوتوبێژه فراوانه‌ی خواره‌وه‌دا، سێ شاعیر قسه ده‌كه‌ن، گرینگ قسه‌كردن نییه، به‌ڵکوو گرینگ ئه‌وه‌یه مه‌به‌سته شاراوه‌كانیان تێ بگه‌ین:بۆ پرسیاری (زۆرجار هونەر بە گشتی و شیعریش وه‌کوو بەشێك لێی، ئیش لەسەر ناشیرینییەكانی جیهان و زەمەن دەكات و كەسافەتكارییەكانی رۆژگار دەگێڕێتەوە، بۆیە (ڤێرجینیا وۆڵف)ـیش دەڵێت: هونەر كۆپی و نوسخەی دووهەمی جیهانی راستەقینە نییە". ئایا شیعریش لە هەمان چوارچێوەدایە كە بەڕاستی ناتوانێت كۆپیی حەقیقەتمان بۆ بكات؟)، ساڵح سوزنی گوتی: "دوای هاتنه‌ئارای کامێرا، ئیتر زوڵمه ئه‌گه‌ر ئه‌رکی نواندنه‌وه‌ی حه‌قیقه‌ته‌کان بخه‌ینه‌وه ئه‌ستۆی (شیعر و ئه‌ده‌ب به گشتی). شیعر ئه‌و درۆ جوان و ناشیرینانه‌‌یه که خوێنه‌ری چالاک ئه‌توانێ حه‌قیقه‌ته‌کانیشی لێ هه‌ڵکڕێنێ..! به‌ڵام له سه‌رده‌می وانموود ((simulacrum و وانوێنیی دیجیتاڵیدا من لام وایه به‌گشتی زۆر پشت به حه‌قیقه‌ته‌کان مه‌به‌ستن؛له حه‌قیقه‌ت تێپه‌ڕیوه باوان!ئه‌م سه‌رده‌می ده‌سه‌ڵاته‌به کام ناونیشان بتدۆزمه‌وه. شیعره‌سات"به‌ڵام (نارین محەمەدی) بۆ پرسیاری (سارتەر لە شوێنێك دەڵێت: "شاعیران ناچنە ژێر باری سوودوەرگرتن لە زمانەوە، واتە گەرەكیان نییە وه‌کوو ئامرازێك بە كاری ببەن و بە دوای ئەوەوە نین كە (ناو) لە جیهان بنێن"، كەواتە شاعیر چلۆن كۆنتاكت لەگەڵ زمان دەكات و دەبێت چلۆن لە زمان بنۆڕێت؟) گوتی: "لێرەدا سارتەر مەبەستی ئەوەیە كە ئەركی شاعیر نییە سوود لە زمان وەربگرێت، بەڵام سوود وەردەگرێت. كۆنتاكتی شاعیر لەگەڵ زمان بۆ مانادان بە ژیانە و چۆنیەتییەكەشی پێوەندی بە پێكهاتەی زمانەوە نییە، چونكە شاعیر دەتوانێت ئەم پێكهاتەیە تێك بشكێنێت و تەنانەت مانایەكی نوێتریش ببەخشێتە زمان"."شاعیر وه‌کوو تاک به‌شێکه له کۆی ژینگه ـ جیهان، که هه‌وڵ ئه‌دا له رێگای زمانی خۆیه‌وه به‌ره‌نگاری زمانی کۆ (وه‌ک ده‌سه‌ڵات) ببێته‌وه و سیسته‌مێکی دیکه‌ی زمانیی (شیعر) له‌ناو سیسته‌می زمانی ـ نیشانه‌یی ئه‌واندا ساز بکا. لێره‌دا ئاشکرایه كە شیعر له شاعیر جوێ ده‌بێته‌وه و خوێنه‌رانی چالاک ده‌توانن ته‌نانه‌ت دژی شاعیره‌که‌شی بیخه‌نه‌وه گه‌ڕ و به هه‌ر سێستمێکی دیکه‌ی بابه‌تیی (هێرمنۆتیکی) یان جوانیناسی (بووتیقایی) بیخوێننه‌وه، به گشتی له خوێندنه‌وه‌ی ره‌خنه‌یی سه‌رده‌ماندا "دال"ی شیعر به پێی وزه‌ی ناوه‌کیی خوێ (که هه‌مان زمانی شیعری بێ) مه‌دلوولی خۆیه‌تی و به‌س. شاعیری وامان هه‌یه به‌م رۆژگاره یان خۆماره یان خومار، به‌ڵام دڵنیام ده‌یان ساڵی تر شیعره‌کانی وه‌ک شیعری حه‌ماسیی گه‌ل هه‌ر ده‌خوێنرێنه‌وه و به پێچه‌وانه‌شه‌وه نموونه‌مان زۆره. له مێژه شێکسپیر نه‌ماوه و زۆرێ له ره‌خنه‌گرانی سه‌رده‌م ئه‌ڵێن که‌سایه‌تییه‌کی وا هه‌ر له مێژووشدا بوونی نه‌بووه!! به‌ڵام شیعر و شانۆکانی ئه‌و کابرایه یان هه‌ر که‌سێکی دیکه که ئێسته به‌و ناوه‌وه ئه‌یناسین، له ئیستا و داهاتووشدا به‌رده‌وام ماناگه‌لی تازه‌مان بۆ ده‌خوڵقێنن. تۆ خۆت ئیتر وه‌ڵامی پرسیاره‌که‌ت وه‌رگره". ئه‌مه وه‌ڵامی ساڵح سووزه‌نی بوو بۆ پرسیاری (بە بڕوای جەنابتان شاعیر كێ دروستی دەكات؟ خوێنەرانی شیعرەكانی یا ژینگە كۆمەڵایەتییەكەی؟)، به‌ڵام (كەژاڵ ئیبراهیم خدر)ـی شاعیر له‌مه‌ڕ هه‌مان پرسیار، گوتی: "شاعیر كەسێكی ئاسایی نێو ئەم كۆمەڵگەیەیە، كە هەمیشە بیر دەكاتەوە و بە چاوێكی تر دەڕوانێتە نێو ئەم جیهانەی تێدا دەژێت، بۆیە كاتێك كۆمەڵگە بێبەزەییانە و بێرەحمانە چاو دەبڕێتە نێو سەرجەم چین و توێژەكانی كۆمەڵ و چەندەها بەربەست و لوغم بە چواردەوەریدا دەچێنێت، ئەو كاتە بیركردنەوە دەبێتە چاوگ و هەست و نەستی ئەو كەسە داگیر دەكات: بۆیە ئەوانەی كە خەمی كۆمەڵگەیان مەبەستە و دەیانەوێت لەو جوغزە بێنە دەرەوە، ئیتر بە هەر شێوەیەك بێت لە رێگەی ئەو مەبەستەی كە خۆی لەسەری راهێناوە و وشەكانی دەكاتە مەتەرێز و بە گژ هەموو ئەو پەیمانە كۆمەڵایەتیانەی كە چواردەوریان داوە، خۆ دەرباز دەكات و لە رێگەی هەست و نەستی خۆیەوە ئەو تەلیسمە ده‌شكێنێت. منیش بە حوكمی ئەوەی زیاتر لەو بارودۆخە ناهەموارەی شارەكەمدا كە قەڵادزێیە، ژیاوم و كۆمەڵگەی پیاوسالاری و دابونەریتەكان بوونەتە رێگر، وای لە هەست و هۆشم كردووە كە بە وشە ناخی خۆم دەرببڕم و بە چەندەها وشەی جوان لە رێگەی هۆنراوەكانمەوە پەی بەو هەموو ناعەدالەتییە كۆمەڵایەتییانە بەرم كە رووی كردۆتە ژینگەكەمان، بۆیە لای من بەرپەرچدانەوەی هەموو ئەوانە تەنها وشەی ناسكی شیعر بووە كە ئەو بارە كۆمەڵایەتییە بۆی دروستی كردوم و توانیومە بە وشەكانم بەرەنگاریان ببمەوە؟"رێكەوتی (ئەیلوولی 1964)، ئەحمەدی شاملوو، لە نامەیەكیدا كە بۆ ئایدا نووسیویەتی، دەڵێت: "بۆم بنووسە كە دەزانی ئەم بێدەنگی و هەڵدێرە، لەدایكبووی ژیانی نێو ئەو زیندانەیە كە هی ئێمە نییە، كە ئێمە خاوەنی نین، كە شیاوی ئێمە نییە"، باشە بۆچی شاعیر زۆرجار دەبێتە كەسێكی خاوەندار و زۆرجاریش كەسێكی بێ شوێن و زەمەنە، ئەمە دەچێتە خانەی دووفاقییەوە یا كاریگەریی هەست و هەڵچوونەكانی كەسایەتی شاعیرە؟(نارین محەمەدی)ـیش گوتی: "ئەم دووفاقییەی كە شاعیر و لە راستیدا هەر بیرمەندێكیش كە خۆی لە بەرانبەریدا دەبینێت، كاریگەریی هەردوو لایەنەكەی لەسەرە. هەم چۆنیەتیی بیركردنەوەی شاعیر، هەم بارودۆخی كۆمەڵایەتی. شاعیر هەم خاوەنی زۆر شتە و هەمیش لەم جیهانەدا پێگەیەك بۆ خۆی نادۆزێتەوە، بەڵام بۆچی هەندێ جار شاعیر پێی وایە كە لەگەڵ ئەم جیهانە نامۆیە؟ من كە پێم وایە دوو هۆكاری هەبێت:ـ یەكەم دەگەڕێتەوە بۆ چۆنیەتیی ژیانی شاعیر.ـ دووهەم، ئەو روانگە نیهلیستییەی كە زۆربەی رۆشنبیرەكان هەیانە، بەتایبەتی دەربارەی شاملوو كە دەبێتە هۆی ئەوەی ئەم جیهانە بە شوێنی خۆی نەزانێت. بەتایبەتی ئەو كاتەی كە ناتوانێت ئەو كارەی كە خۆی بە بەرپرسیاری ئەزانێت، ئەنجامی بدات. (سروش حبیبی) لە وەرگێڕانی كتێبی (نارتسیس و گۆلدمۆند)ـی (هێرمان هێسێ)ـدا دەڵێت: "هونەرمەندێك كە دیمەنێك دەخۆڵقێنێت و زانایەك كە بە دوای یاسایەكدا دەگەڕێت و بیرۆكەكانی لە چوارچێوەی رەستەكاندا باس دەكات، مەبەستیان ئەوەیە كە شتێك لە چنگی مەرگ رزگار بكەن و شتێك بخۆڵقێنن كە تەمەنی لە تەمەنی خۆیان درێژتر بێت و لەم رێگەوە بگەن بە نەمری." (نارتسیس و گلدموند، هرمان هسه، ترجمه سروش حبیبی، چاپ دوم 1385، نشر چشمه.)ئەمە دەربارەی شاملووش راستە. ئەویش گەیشتووه‌تە ئەم دەره‌نجامەی كە ژیان هیچە، بەڵام ئەو دەیەوێت شتێكی تر بخوڵقێنیت جیاواز لەوەی كە هەیە. لە شیعریكیدا دەڵێت: "ـ جهان را که افرید؟""ـ جهان را؟منافریدم!"شاملوو پێی وایە كە ئەوە مرۆڤە مانا بە ژیان دەبەخشێت و لەم مانایەدا شاعیر خۆی دەگەیەنێت بە نەمری، بەڵام ڕۆڵی كێشە كۆمەڵایەتییەكان لەسەر ئەوەی كە شاعیر خۆی بە نامۆ دەزانێت، هەر لەو نامەیدا دیارە. ئەو لە سەرەتای نامەكەیدا ئەڵێت: "بە هۆی ئەم هەموو سەرقاڵییەوە كە هەمە ناتوانم بنووم. دەبێت كار بكەم. ئەو كارەی كە بەداخەوە بۆ بەختەوەری من و تۆ نییە: كە ئەركی خۆشم نییە: لەبەر بەرپرسیایەتیش نییە: بۆ هیچ شتێك نییە، بۆ تەواوكردنی ئەحمەدی تۆیە. بۆ ئەوەیە كە ـ بە وتەی خۆت ـ شتێك لە ئەحمەد بۆ تۆ نەهێڵێتەوە. ئەمە ئەو شتەیە كە دەبێتە هۆی ئەوەی شاعیر خۆی بە خاوەنی ئەم جیهانە نەزانێت. ئەو دەیەوێت ئەو كارەی كە پێی خۆشە ئەنجامی بدات، شیعر بنووسێت و بیر بكاتەوە و بخوڵقێنێت، بەڵام ناچارە ئەو ئەركەیش كە كۆمەڵگە سەپاندوویە بە سەریدا، ئەنجامی بدات".له ئه‌حمه‌دی شاملووه‌وه رووده‌كه‌ینه (نیما یوشیچ) كه دەڵێت: "پێویستە شیعر بگاتە زمانی سروشتی"، ئایا ئەم گەیشتنە سروشتییە یا ئەو فەزا سروشتییەی كە شیعر تیایدا زمانێكی سروشتی پەیدا دەكات، لە شیعری نوێدا هەستی پێ دەكرێت، چونكە ئاسان نییە بتوانرێت تێكستێكی شیعری كوردی ببینرێتەوە كە تەواو ئەو زمانە سروشتییەی بە خۆیەوە گرتبێت، چونكە ئەم سروشتزانی و زمان سروشتییە، نهێنییەكەی لە سادە تێگەیشتنەكەیایەتی نەك ئاڵۆزییەكەی؟به‌ڵام ئه‌م جاره (ساڵح سووزه‌نی) له‌بری نارین محه‌مه‌دی وه‌ڵامی دایه‌وه و گوتی: "کاتی خۆی رۆمانتیکه‌کانی ئه‌ورووپا بۆ هه‌ڵاتن له ده‌ست زمانی ئه‌رستۆکراسیی زاڵ به دروشمی زمانی ئاسایی ناو کۆمه‌ڵ هاتنه نڤیسان و نیمای ئاشنا به زمانی فه‌ڕه‌نسیش (وڵاته‌که‌ی هۆگۆ) هه‌وڵی دا به‌و مه‌به‌سته‌وه له ده‌سه‌ڵاتی زمانی عه‌رووز و به‌دیع و قافییه‌ی شیعری کلاسیکی خۆی ده‌رباز بکا (یان تووشی ئاڵوگۆڕیان بکا) و به جوانیناسییه‌کی دیکه‌وه (نامۆکردنه‌وه) بێته مه‌یدانی نوێکردنه‌وه و داهێنان. له ئه‌نجامدا بوو به باوکێکی دیکه بۆ شیعری هه‌ڵاتوو له ده‌ست باوک و زمانی باوکانه. ئه‌گه‌ر ئێستا نیما ناوێکی مابێ بۆ هه‌مان نامۆکردنه‌وه‌ی زمانی شیعرییه له به‌راورد به زمانی شیعری پێش خۆی1. ئه‌وه شاعیرانی دوای نیما بوون که بۆ نامۆکردنه‌وه‌ی زمانی شیعری خۆیان له شیعری نیما، به‌شێکیان زمانی "گفت"یان وه‌ک یه‌کێک له مێتۆده‌کانی جوانیناسی هه‌ڵبژارد (شاملوو، سوهراب، فرووغ، ساڵحی و..) به‌ڵام وه‌ڵامی پرسیاره‌که‌ی جه‌نابت، زمان و به‌تایبه‌ت زمانیی شیعری به هۆی توانای وانوێن (وانموود)سازیی خۆی به‌رده‌وام خۆی له زمانی ئاسایی جوێ ده‌کاته‌وه و له پرۆسه‌یه‌کی مێژووییدا ده‌بێته‌وه به زمانی سروشتی، بۆ وێنه زمانی شاعیرانی نوێخواز له زۆربه‌ی وڵاتانی جیهان سه‌ره‌تا نامۆن و ئاڵۆز ده‌نوێنن، به‌ڵام به‌ره‌به‌ره له خوێندنه‌وه‌ی ره‌خنه‌یی و ئاکادێمیدا ئاشناتر ده‌بنه‌وه. به‌م کاره شیعر به‌رده‌وام له گه‌شه‌کردن و گه‌شه‌پێداندایه به زمانی سروشتی و زمانی شیعری. شیعری کوردیش له‌م رێسایه به‌ده‌ر نییه. ده‌رچوونی شیعری کوردی له ژێر کاریگه‌ریی عه‌رووزی عه‌ره‌بی زمانی سروشتیتر کرده‌وه و شیعری ئازاد و ئاڤانگاردیش ره‌نگه سه‌ره‌تا لای خوێنه‌رانی ئاسایی نامۆ بنوێنێ، به‌ڵام به‌رده‌وام له رێگه‌ی خوێندنه‌وه‌ی خوێنه‌ری چالاکه‌وه (ره‌خنه‌گران) ئاشناتر ده‌بێته‌وه و ره‌وته‌که به‌رده‌وامه...".فه‌رهه‌نگ: شیعر گرینگترین هونەرە كە لە رابردووە دوورەكانەوە تاوه‌کوو ئێستا ژیانی كۆمەڵگەی جیهانی تەنیوە. رەنگە هۆكارەكەی ئەوە بووبێت كە هونەرێكی كاریگەرتر لە شیعرمان نەبووبێت كە بەم شێوەیە چینە جیاوازەكانی كۆمەڵگەكانی گرتووەتەوە؟ بە بڕوای تۆ داهاتووی شیعر بە گشتی لە هەموو جیهان چلۆن تەی دەبێت؟سوزەنی: هه‌تا مرۆڤ و خه‌ون و خولیا و ئاواتی هه‌بێ، زمانی شیعرییش به‌رده‌وامه و وه‌ک به‌غه‌مزه‌ترین و سرکترین زمانی هونه‌ری ده‌مێنێته‌وه و گه‌شه ده‌کا..فه‌رهه‌نگ: زۆرجار دەبینین گۆڕانی قۆناغی شیعری وەها بە ئاسانی ناكرێت. بۆ نمونە فەریدون موشیری، باس لەوە دەكات كە كۆمەڵگەی ئێرانی بە هاتنی كارەبا، فانۆسیان لە بیر كرد و زوو رادیۆیان قبوڵ كرد و ئەگەر دەزگایەكی دیكەش لەبری رادیۆ بێت، ئەوا بە زووترین كات ئەویش لە بیر دەكەن، بەڵام بە هیچ شێوەیەك شیعر لە بیر ناكەن"، خۆی لە راستیدا شیعری كوردیش و تاكی كوردی سەبارەت بە شیعر بە هەمان شێوەی ئێرانییەكان بووە، چونكە دەبینن كە نهۆش نالی و مەحوی و مەولەوی و مەلای جەزیری و حزووریان هەیە، كەوایە شێوازەكانی گۆڕانی قۆناغی شیعری چلۆن دەبێت؟كەژاڵ ئیبراهیم خدر: هەر سەردەمە و قۆناغی بزوێنەری خۆی هەیە كەوا دەكات مرۆڤ بیر لە زۆر كاری تر بكاتەوە، دیارە شاعیر و ئەدیبانی ئێرانیش بێبەش نەبوون لەو رەوتەی كە كۆمەڵگەكەیانی پێدا تێپەڕیووە وای كردووە هەموو ئەو خەم و چەوسانەوانەی كە بەرۆكی گرتوون بە چەندەها پارچە شیعر كوانووی دەرونی خۆیانی پێ ئاودامان بكەن. قۆناغەكانی سەردەمی ئەو بزووتنەوە شیعرییەی كەوای لە نالی و مەحوی و مەلای جەزیری و مەولەوی كردووە، بێبەش نەبوون لەم كارەساتانەی كە بەسەر كۆمەڵگەكەماندا هاتووە، ئەویش لە رێگەی چەوسانەوە و داگیركردنی وڵاتەكەمان لەلایەن بێگانەوە، بۆیە كاتێك ئەم هەستانە یەكانگیر بدەبن ئیتر شتێك نامێنێتەوە كە تۆ بێبەش بكات لەو هەموو نەهامەتییەی كە هەیە، بۆیە شێوازەكانی شیعر و گۆرانگاری بۆ هەرسەردەمێك پێویستییەكی حەیاتییە: ئەم سەردەمەی ئێمەش دوای ئەو قۆناغەی ئەوان و دواتر هاتنی دەنگی شیعریی شێخ نوری شێخ ساڵح و گۆران و هاتنی روانگەیەكان و دواتر په‌ڕینەوە و كارلێكردن و كاریگەرییان وای كرد كە شێوازێكی نوێتر و دەنگی ناوازەی تر لە دایك بێت، خۆ ئەگەر زروفەكە بە شێوەیەكی تر بگۆڕدرێت و لەسەر خواستی ئێمەمانان نەبێت ئەوا رەنگە شێوازێكی تر لە شیعر پەیدا بێت كە شاعیرەكان بڕوایان بە هیچ نەمێنێت و لە شیعرەكانیاندا رەنگ بداتەوە.ساڵح سووزه‌نی: حافیزه (بیره‌وه‌ری) جه‌ماوه‌ریی نه‌ک لای کورد و ئێرانی، به‌ڵکوو له هه‌موو شوێنێ لاوازه و به گوته‌ی ریکۆر؛ له راستیدا هه‌موو چه‌شنه‌کانی نووسین به له‌ونێک دژی ئه‌و له بیرچوونانه‌ن (بڕوانن وتاری بیره‌وه‌ری دژی فه‌رامۆشی، نووسینی پۆل ریکۆر2) که‌وایه نالی و مه‌حوی و مه‌وله‌وی و مه‌لای جه‌زیریش له‌به‌ر ئه‌وه ئاماده‌ییان هه‌یه که وه‌ک ده‌ق ماونه‌ته‌وه، ئه‌گینا کێ ناڵێ ده‌یانی وه‌ک ئه‌وان که به‌رهه‌مه‌کانیان که‌وتۆته به‌ر به‌رداشی زه‌مه‌ن و مێژوو و فه‌وتاون، خۆشیان له گه‌ڵی تیا نه‌چوونه؟به‌ڵام شێوازه‌کانی قۆناغی گۆڕان؛ به‌پێی حه‌زی به‌رده‌وامی مروڤ بووه به تازه و نوێخوازی له هه‌موو به‌ستێنه‌کانی ژیانندا، له زانست و فه‌لسه‌فه و هونه‌ره‌وه بگره تا بابه‌تگه‌ل ئابووری و رامیاری و کۆمه‌ڵایه‌تی. به ئاوڕدانه‌وه‌یه‌ک له میتۆلۆژیا به‌و راستییه ده‌گه‌ین که نوێگه‌ریی سه‌قامگیربوو له ده‌روونی مرۆڤدا بوو که له قاڵیچه‌که‌ی سلێمانه‌وه بگا به فڕۆکه و سارووخ و هه‌وڵ بدا هه‌موو خه‌ون و خولیا ئوستووره‌ییه‌کانی بێنێته دی. سه‌باره‌ت به شیعر و ئه‌ده‌بیش؛ زۆرجار دۆخی کۆمه‌ڵایه‌تی شاعیر به‌ره‌و گۆڕان هان ده‌دا (بۆ نموونه سه‌رده‌می ده‌سه‌ڵاتدارێتی زمانی شۆڕش و چه‌پی جیهانی ریالیسمی سوسیالیستی هان ده‌دا و دژی هه‌مان ده‌سه‌ڵات، قوتابخانه‌ی فورمالیسم و پێکهاته‌خوازی سه‌ر هه‌ڵده‌دا..) ئه‌وه‌تان له بیر بێ، سرکییه‌تی زمانی شیعری وه‌هایه که له هه‌موو دیارده‌یه‌ک وه‌ک زمان که‌ڵک وه‌رده‌گرێ و نابێته کۆیله‌ی هیچیان، که‌وایه هیچ رێبازێکی ئه‌ده‌بی نابێ و ناتوانێ دیعایه‌ی ئه‌وه بکا که تاهه‌تایه پێشڕه‌و و نوێخوازه، هه‌ر بۆیه من به‌رده‌وام له ده‌سته‌واژه‌ی نوێترخواز که‌ڵک وه‌رئه‌گرم و لام وایه هونه‌رمه‌ندان و ره‌خنه‌گران و رۆشنبیران، ده‌بێ به‌رده‌وام نوێترخواز بن!فه‌رهه‌نگ: یاریكردن لەگەڵ زمان لە تێكستێكی شیعریدا، چەندە شیعرەكە تیرۆر دەكات، بەو پێیەی كە شیعر لە هەموو سنووردارییەكانی زمان ئازادە؟ من ئەوەم بە لاوە گرینگە جەنابت ئەوە بدركێنیت كە شیعر گەمەی زمانەوانی نییە، هێندەی كە نووسینەوەی دەروون و رۆحی خودی شاعیرە سەبارەت بەو كۆنتاكتانەی كە هەیەتی لەگەڵ دەوروبەر و شتە نادیارەكان؟كەژاڵ: شیعر چەندە ناسكی تێدایە، ئەوەندە دوورە لە رق، چونكە تەنها خۆشەویستییە رق لەناو دەبات و جوانیی مرۆڤەكان نیشان دەدات، بۆیە كاتێك شاعیر شیعر دەنووسێت، دەبێت بزانێت كە چۆن یاریی لەگەڵ دەروونی خۆی و زمانەكەیدا دەكات تاكوو پەرژینێكی چڕوپڕ وەك پەرژینی چواردەوری باخچەیەك دەور بدات: ناكرێت شاعیر لەگەڵ زماندا نەكەوێتە بەریەك و رووبەرووی یەكتر نەبنەوە، چونكە شیعر ئەوەندە قووڵایی خۆی هەیە لە دەربڕیندا، ئەوەندە زمان رەونەقی شیعرەكە جوانتر دەكات، بۆیە یاریكردن لەگەڵ وشە و رستەدا، ئاخاوتن لەگەڵ زمانی شیعری، شیعرەكە جوانتر دەكات و سەلیقەی خوێنەریش بۆ لای خۆی رادەكێشێت.بۆ هه‌مان پرسیاری پێشوو كه له كه‌ژاڵی شاعیر كرا، ساڵح سووزه‌نی گوتی: کاتی خۆی ویتگونشتاین هه‌موو بواره‌کانی ژیانی مرۆڤی به گه‌مه و گه‌مه‌کانی زمانی خوێنده‌وه (گه‌مه‌ی فه‌لسه‌فیی زمان، گه‌مه‌ی زمانی زانستی، گه‌مه‌ی زمانی هونه‌ر و..3) دوای ویتگونشتاین زۆرێ له فه‌یله‌سووفان و ره‌خنه‌گران و زمانناسان گرینگی ئه‌وتۆیان دایه زمان و گه‌مه‌کانی زمان له کۆمه‌ڵگا و ته‌نانه‌ت کۆمه‌ڵناسیدا4. به‌و هۆکاره‌ی که به‌ڕاستی ئه‌وه‌ی مرۆڤ بۆ ئه‌وی دی هه‌یبێ، به‌س له‌رێگه‌ی زمان و نیشانه‌وه توانای مانه‌وه و راگوێزانی هه‌یه و له بنه‌ڕتدا جیاوازیی مرۆڤ و بوونه‌وه‌ری دیکه زمانه و به‌س. بۆ وێنه "نووسینەوەی دەروون و رۆحی خودی شاعیر سەبارەت بەو كۆنتاكتانەی كە هەیەتی لەگەڵ دەوروبەر و شتە نادیارەكان" (که جه‌نابت ده‌ڵێی) جگه له‌زمان و چۆنیه‌تیی گه‌مه‌کانی، له چ رێگایه‌کی دیکه‌وه توانای ده‌ربڕین و نووسینه‌وه‌ی هه‌یه تا ببێ به شیعر یان نا؟ جیاوازیی ده‌قی شیعری هه‌موو شاعیران به‌پێی هه‌ڵسوکه‌وتی ئه‌وان له‌گه‌ڵ زمان دیاری ده‌کرێ، به‌پێی هه‌ڵبژاردنه‌کانیان له هه‌مانه و (به گوته‌ی دریدا؛) زنجیره‌ی "دال"ه‌کان. ئه‌گینا ئه‌گه‌ر منیش وشه و دێڕه‌کانم وه‌ک گۆران و نیما دابڕێژم و بڵێم که؛"باخچه‌ی پاشا له‌و به‌ر ئاوه" یان؛ "به کجای این شب تیره بیاویزم، قبای تیره‌ی خودرا" (به کوێی ئه‌م شه‌وه ره‌شه‌دا هه‌ڵیواسم، ئه‌م که‌وا کۆنه‌ی به‌رم). دیاره شیعرم نه‌گوتووه به‌ڵکوو روونووسم کردووه یان گه‌مه‌که‌م به شێوه‌ی ئه‌وان دووپات کردۆته‌وه و له راستیدا خۆم هیچ هه‌ڵسوکه‌وتێکی دیکه‌م له‌گه‌ڵ ئه‌و وشانه نه‌کردوه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر پێم له‌و گه‌مه یان داڕشته‌ی ئه‌وان ترازاند و ئه‌و وشانه‌م به له‌ونێکی دیکه به کار هێنا؛ بۆ وێنه" ئاوه ئه‌و په‌ڕ باخچه‌ی پاشا" یان ؛ به کام که‌واکۆنه‌ی خۆمدا هه‌ڵیواسم شه‌وی ره‌شم" دیاره هه‌م مانایه‌کی نوێم خوڵقاندووه و هه‌م یارییه‌کی دیکه‌م به‌و وشانه کردووه. تکایه هێند له‌سه‌ر وشه‌ی "گه‌مه" هه‌ستیار مه‌بن و به سووکایه‌تیکردن به شیعری مه‌زانن. ئه‌وه باسێکی گرینگی فه‌لسه‌فییه که سه‌دان کتێبی قه‌به‌ی له‌سه‌ر نووسراوه و له داهاتووشدا ده‌نووسرێ.فه‌رهه‌نگ: گۆڕان لە فۆڕم و زمان و تێپەڕاندنی قۆناغی شیعری بۆ هەموو شاعیرێك ئاسان نییە، وەك چۆن تێپەڕاندنی (مەولەوی) و (خانای قوبادی) بە لای (گۆران)ـەوە ئاسان نەبوو و دواتریش تێپەڕاندنی (گۆران) لەلایەن ئێوەمانانەوە هێندە ئاسان نەبوو، ئەبێت چ میكانیزمێك لەبەر دەستدا بێت بۆ گۆڕینی قۆناغی شیعری، چونكە ئێستا و لەم زەمەنەی شیعری كوردیدا، بە هیچ شێوەیەك قسە لە گۆڕانی قۆناغی شیعری ناكرێت؟كەژاڵ: ناكرێت هەموو شتێك لە یەك كەوانەدا قەتیس بكەین، چونكە جیهانی تەكەنەلۆژیا ئەوەندە لێمان نزیك بووەتەوە كە دەتوانی لە ماوەیەكی كورتی چەند چركەییدا بە رووی جیهاندا بكرێینتەوە، خۆ ئەگەر سەردەمەكانی پێشووتر راستر بڵێن تاكوو سەردەمی گۆرانیش تاكە شاعیرێك كە بووە، ئەویش لە ئێران مەستوورەی ئەردەلانی بووە كە زیاتر شیعرەكانی خۆشەویستی بە روویەوە دیار بووە. لە نیشتمانەكەی ئێمەدا یەك شاعیری ژن دەرنەكەوتووه ئەگەر هەبێت دەگمەن بووە، بۆیە ناكرێت هەموو شتێك بگەڕێنینەوە بۆ سەردەمی پێشووتر، چونكە مادام ژیان لە نوێبونەوەدایە، شیعریش گۆڕانكاریی سەردەمییانەی بە خۆیەوە بینیووە، ئەوەتا دوای گۆرانی مەزن، شاعیرانی روانگە پەیدا بوون، لە هەولێر چەندەها دەنگی نوێخوازی تر چەكەرەیان كرد، بەڵام بە داخەوە هەوڵەكانیان بێسوود بوو، بەڵام رەوتەكە هەر نەوەستا و دەنگی شیعری نوێتر دەبیستین و لەمپەرێكی بەربڵاوی لەم جیهانە داگیر كردووە و پەڕیوەتەوە و سنوورەكانی بەزاندووە. لە شیعری نوێدا، كێشەیەك دێتە پێشەوە كە ئەویش تێكەڵكردنی شیعر و پەخشانە. سارتەریش لە كتێبی (ئەدەبییات چییە؟)، لەم بارەوە دەڵێت: "شیعر، وشەكان هەروه‌کوو پەخشان بە كار نابات، تەنانەت دەتوانین بڵێین كە لە بنەڕەتدا بە كاریان نابات. واتە سوود لە وشەكان وەرناگرێت، بەڵكوو سوودیان پێ دەگەیەنێت"، كەواتە لەینێو ئەدەبیاتی كوردی و بەتایبەت شیعر، جۆرە تێكەڵییەك دەبینین، ئەم جوێكردنەوەیە چلۆن مەیسەر دەبێت؟نارین: لە دونیای ئەمڕۆدا قسەكردن لەسەر جیاوازیی بنەڕەتیی دوو شتی وه‌کوو پەخشان و شیعر بەم شێوازە تا رادەیەك بێ مانایە. ئەمڕۆكە ئیتر ئەم جیاوازییانە نە تەنیا نەماون، بەڵكوو بە بۆچوونی من پێویستیشمان پێیان نەماوە. ئەمڕۆ ئەم بۆچوونەی سارتەر دەربارەی جیاوازیی شیعر و پەخشان شیاوی پەسەنكردن نییە. با نموونەیەك بێنمەوە. (ئێرنێست هێمنگوه‌ی) لە رۆمانی "پیاوێك كە پێدەكەنێت" مەبەستی پێكەنینێكی ساكارانە نییە، واتە نووسەری ئەم رۆمانە هەروا وشەگەلێكی سادەی بە كار نەهێناوە، بەڵكوو مانایەكی نوێی داوە بەم وشانە. لەم رۆمانەدا ئەو پێكەنینە بەردەوامە، لە راستیدا بە نەشتەرگەری لەسەر روومەتی ئەو پیاوە دروست كراوە. لێوەكانیان تا بناگوێی بڕیوە، بۆیە وا دێتە پێش چاو كە هەمیشە پێدەكەنێت. ئەو پێكەنینە خەم و حەسرەتە و لە هەمان كاتیشدا بزەیەكی تاڵە بە ڕووی جیهاندا. دەبینین كە نووسەری رۆمانێكیش دەتوانێت مانا ببەخشێت بە وشەكان، ئەمە هەر ئەو كارەیە كە شاعیریكیش دەیكات، بەڵام ئەگەر بمانەوێت باسی جیاوازیی پەخشان و شیعر بكەین ناتوانین سنوورێكی گەورە لە نێوانیان دیاری بكەین. هەندێ دەقیش هەن كە كەس گومان لە شیعربوونیان ناكات. وه‌کوو شیعرەكانی مەحوی یان مەولەوی، بەڵام هەندێ دەقی تریش هەن كە نە بەتەواوی شیعرن و نە پەخشان. بۆ نموونە ئەتوانم ئاماژە بە شیعری نوێ بكەم. كاتێك كە "نیما یووشیج" شیعری نوێی نووسی، هیچ كەس تێ نەدەگەیشت كە ئەمە پەخشانە یان شیعر. پاش تێپەڕبوونی چەند دەیەیەك هەر ئەو دەقانەی نیما كە خەڵك نەیاندەزانی شیعرن یان پەخشان، وەك شیعر پێناسەی بۆ كرا. ئەمە چۆن رووی دا؟ خۆ هیچ گۆڕانێك لە خودی دەقەكاندا رووی نەدا، بەڵكوو ئەمە روانگەی خەڵك بوو كە گۆڕانی بەسەردا هات. ئەمەی كە دەقێك شیعرە یان پەخشان پێوەندیی بە روانگە و بۆچوونی كۆمەڵگەوە هەیە، واتە تەنیا یەك پێوەر بۆ دیاریكردنی ئەم جیاوازییە وا لە بەردەستماندا، ئەویش ئەوەیە بهێڵین كۆمەڵگە هەڵیسەنگێنێت. واتە دەبێت راوەستین تا به لای كەمه‌وه سی ساڵێك تێپەڕێت. هەڵبەتە لەوانەیە نووسەر یان شاعیر تووشی رەخنەی زۆر بێت، ئەمە نە تەنیا جێگای نیگەرانی نییە، بەڵكوو مایەی خۆشحاڵیشە، چونكە خۆی لە خۆیدا به‌ره‌و داهێنانمان دەبات. دەبێت بنووسین و رەخنە بگرین تاكوو دەق پێگەی خۆی ده‌دۆزێتەوە.سه‌باره‌ت به پرسیاری (قووڵیی شیعر و زمان دوو چه‌مک و ته‌وه‌ری تایبه‌ت و بنه‌مایی شیعرن، پێویسته شاعیر چلۆن له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌دا هه‌ڵسوكه‌وت بكات؟)، هه‌ردوو شاعیر سوزه‌نی و كه‌ژاڵ به‌م شێوه‌یه وه‌ڵامیان دایه‌وه:سوزەنی: قووڵیی شیعر له‌راستدا ئه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ وزه‌ی ده‌روونیی ده‌ق، ئه‌و توانایه‌ی که ئه‌یدا به خوێنه‌ر بۆ شرۆڤه‌کردنی توێ یان لایه‌نی جیاواز، یان به‌رواڵه‌ت نه‌نووسراوه‌کانی. ئه‌مه‌ش به‌ئاشکرا ده‌چێته‌وه سه‌ر هه‌مان زمانی شیعری و چۆنیه‌تیی که‌ڵکوه‌رگرتنی شیعر له زمان و نیشانه و تواناکانی هاونشینی و جێنشینی یه‌که‌ی. دیاره ئه‌و ده‌قه‌ی له ره‌مز و خوازه و ئوستووره‌سازیی که‌ڵک وه‌رده‌گرێ، قووڵتر ئه‌نوێنێ و ده‌رفه‌تی باشتر ئه‌داته خوێنه‌ری چالاک بۆ وه‌ی لایه‌نه نادیاره‌کان بپشکنێ. تا ئه‌و ده‌قه‌ی که به‌س له وێکچواندن که‌ڵک وه‌رده‌گرێ . یان به‌س به‌سه‌ر سه‌رواوه به‌نده و هیچی تر. له کۆتاییدا قووڵیی شیعر و قووڵیی زمان یه‌ک شتن و ئه‌چنه‌وه سه‌ر سرکێتی و خزیه‌تیی زمان و توانای خوێندنه‌وه‌ی خوێنه‌رانی ئاسایی، مامناوه‌ند، چالاک له‌و ده‌قه.كەژاڵ: ئەم پرسیارە دەمانگەڕێنێتەوە بۆ پرسیارەكانی پێشووتر، وەك وتم شاعیر چەندە شیعری جوان بنووسێت ئەوەندە دەبێت یاری لەگەڵ وشەدا بكات و زمانێكی پاراو بەرهەم بهێنێت: من بۆ خۆم كاتێك شیعر دەنووسم ئەوەندە لەگەڵ ناسكیی وشەدا كار دەكەم، ئەوەندە بەقوڵی لە زمان ناڕوانم كە هەقی خۆشیەتی ئەو زمانە بە كار بێنم كە شیعرەكە رتووشێكی جوانتری پێ ببەخشێ، بەڵام كاتێك شیعر دەنووسم دەمەوێت هەموو كەسێك تێی بگات و تەنها نوخبەیەك نەیخوێننەوە. زۆرجار شیعری شاعیرانم خوێندۆتەوە ئەوەندە وشەسازییان بە كار هێناوە و بە زمانێك نووسراوە كەس تێنەگەیشتووە و دواتر وەڕەس بوومە لە خوێندنەوەی، بۆیە شیعر مادام بۆ سەرجەم مرۆڤایەتییە، دەبێت بەو زمانە پاراوە بنووسرێت كە خەڵكی تێی بگات وەك ئەو گۆرانییە وا بێت كە زوو هەست و نەستت داگیر بكات.به‌ڵام نارین محه‌مه‌دی كه زیاتر ئاگاداری ئه‌و ره‌وته شیعریه‌یه كه له ئێراندا هه‌یه و زیاتر به‌لای زمانه فارسییه‌كه‌دا ده‌شكێته‌وه تا كوردییه‌كه، قسه‌یه‌كی ڤیكتۆر كازنی دیارترین مێژوونووسی فەلسەفی فەڕەنسا لە ساڵی (1828)ـم بۆ هێنایه‌وه كه لە پاریسدا گوتبووی: "كاتێ ئێمە بە وردی بەرهەمی فەلسەفی و شیعریی رۆژهەڵات دەخوێنینەوە، لە هەمووی گرینگتر بەرهەمی هیندی لە ئەورووپادایە كە بەربڵاوترە و پەی بەوە دەبەین كە نوخبەی ئەورووپایی تیایدا وەستاوە، ناچار دەبین كە لە بەرامبەر فەلسەفەی رۆژهەڵاتی ئەژنۆ دادەین و لە وێستگەی ئەم سەرزەمینە ناوچەییە، رەگەزی مرۆڤی باڵاترین فەلسەفە ببینن"، پاشان هه‌ر له‌و ره‌هه‌نده‌وه لێم پرسی: (رەنگە ئەمە زیاتر تاگووڕ بگرێتەوە، بەڵام ئایا شیعری كوردی دەچێتە هەمان خانەی شیعری رۆژهەڵاتییەوە، یا تاوه‌کوو ئێستا لە چوارچێوەی خێڵەكی و ناوچەیی خۆی رزگاری نەكردووە؟)، ئه‌ویش پێی وا بوو كه (ناتوانین بە ئەدەبییاتی كوردی بڵێن رۆژئاوایی)، به‌ڵام سه‌باره‌ت به‌وه‌ی كه شیعری كوردی دەچێتە خانەی ئەو شیعرە رۆژهەڵاتییانەی كە كازن باسیان دەكات، نارین گوتی: "پێویستە سەرەتا بزانین شیعری كوردی بە چەند زمان وەرگێڕدراوە. ئەمەش كە شیعرێك رۆژئاواییە یان رۆژهەڵاتی، هەر وەك پێناسەی كۆمەڵگەیە بۆ جیاكردنەوەی شیعر و پەخشان، بەڵام ئایا پێناسەسەیەكی دیاریكراو بۆ شیعری رۆژئاوایی و رۆژهەڵاتی و خێڵەكی لە بەر دەستماندا هەیە تا شیعری كوردی تێدا بگونجێنین؟ بە بۆچوونی من شیعریش وەك تابلۆیەكی شێوەكاری وایە، بۆ ئەوەی بتوانێت خوێنەری زۆر بە لای خۆیدا رابكێشێت، پێویستە خۆی لە چوارچێوەی خێڵەكی دەرباز بكات". له‌مه‌ڕ زمانی شیعری كه هەندێك جار دەگوترێت شیعر جۆرە زمانێكە و یا لە راستیدا، شیعر زمانی هونەری زمانە. (فێردیناندۆ سۆسۆر)ـی بنەمادانەری زمانناسی نوێ، لەسەر ئەو بڕوایەیە كە زمان سیستەمێكە لە نیشانەكان. كە وایە شیعر چەندە پێویستە رەمزاوی و نیشانەدار بێت؟، سوزه‌نی پێی وایه كه "شیعر هه‌رگیز ناتوانێ نیشانه‌دار و ره‌مزاوی نه‌بێ بۆ وه‌ی "دال"ه‌کان هه‌موویان نیشانه‌ن و هه‌ر نیشانه‌یه‌کیش له کات و شوێن و دۆخی تایبه‌تدا ده‌بنه ره‌مزی شت یان دیارده‌یه‌ک. بۆ وێنه "هێترۆگلۆسیا"5 باسی ئه‌وه ده‌کا که مانای وشه‌یه‌کی ئاسایی له‌ناو دێڕێکدا، جیاوازه له مانای هه‌مان وشه له دێڕێکی دیکه‌دا؛ واته چۆنیه‌تیی هه‌ڵبژاردنی شاعیر له هه‌ر وشه‌‌یه‌ک، له‌ناو هه‌ر دێڕێکدا ئه‌توانێ توێی مانایی و نیشانه‌ناسانه‌ی ده‌قه‌که که‌م یان زۆر بکا. بۆ وێنه وشه‌ی ئاسایی "خه‌یار" له‌م دێڕه‌دا" ئه‌م خه‌یاره بخه‌مه ناو پاکه‌ت" و له‌م دێڕه‌یدیکه‌دا" خه‌یار کیلۆی سه‌د تمه‌ن" زۆر جیاوازه. له دێڕی یه‌که‌مدا خه‌یار به پێی هاونشینی له‌گه‌ڵ "پاکه‌ت"ـدا ره‌مزاوی ئه‌نوێنێ. به‌ڵام له هاونشینی له‌گه‌ڵ "کیلۆ"دا نیشانه‌یی دێته به‌رچاو".كاتێك كه گفتوگۆیه‌كی ئه‌ده‌بی له‌گه‌ڵ ژنه شاعیرێك ده‌كه‌یت ناكرێت پرسی ژن و ژنیه‌تی له‌نێو ئه‌و گفتوگۆیه‌دا بهێنینه ده‌ره‌وه، بۆیه كه‌ژاڵ له‌مه‌ڕ ئه‌م پرسیارە (هەروەك وڵاتانی دراوسێمان و وڵاتانی رۆژئاوایی، دەكرێت ژنی كوردیش پشكێكی باشی لەنێو ئەدەبیاتدا هەبێت، بەڵام دەبینین ئەم ژنە خەمساردە سەبارەت بە گشت ژانرەكانی ئەدەبییات، ئەگەر لە پرسیارەكەی پێشوومان نێزیك نەبینەوە، دەخوازم بپرسم ژن و شیعر دەكرێت پێكەوە هەڵكەن، یا بە پێچەوانەوە ژن خۆی كەرەستەی شیعرە، ئەو كاتە ژن ناتوانێت شیعر بكاتە ئامرازێك بۆ دەربڕینی هەستەكانی؟)، گوتی: "خۆی ژن كەرەسەیەكی شیعری جوانە بە دەست شاعیرانەوە ئەگەر ژن نەبێت ئەوا شیعر ئەو پەرچەمە جوانەی نابێت و خۆی ناكات بە هەموو ماڵێكدا. راستە سەردەمی چەوسانەوە تاكوو ئێستا كۆتایی نەهاتووە و زۆر لە شاعیرەكان ئێستاش نیشتمان بە خەونی هەمیشەیی خۆیان دەزانن و شیعری بۆ دەنووسن، بەڵام جوانیی ژن و سەرنجڕاكێشیی ژن لەوەدایە كە زوو كاری خۆی دەكات و رەنگ دەداتەوە لە ناخ و هەستی شاعیرانی تردا. بۆیە هەمیشە دەكرێت ژن و شیعر بكرێتە كەرەسەیەكی خاو بۆ زمانی لێكتێگەیشتن نەك رووشان وەك لە زۆربەی قۆناغەكاندا بینومانە كە بە شیعر چۆن هەندێك لە شاعیران هەستی شیعریان رووشاندووە و ژنیان كردۆتە كاڵایەك بۆ مەرامە تایبەتییەكانی خۆیان. ژن وەك ئەوەی مەخلوقێكی جوانە و خوا بەخشیویەتی بە مرۆڤ، پێویستە ئەو مرۆڤایەتییەی لێ نەسێنرێتەوە و زەوت نەكرێت:تۆ وێنەی باخچەیەكی جوان لە ماڵەكەتا دروست بكە بزانە چەند سەرنجت رادەكێشێت و حەز دەكەیت هەمیشە بۆن و بەرامەی پەخش بێت بەسەر لاشەتا، ژنیش خۆی ئەو باخچەییە كە رەنگی داتەوە لە هەموو ماڵێكدا، ژن و شیعر دەروازەیەكن بۆ لەیەكگەیشتن و پەیبردن بە هەموو ئەو نەهامەتییانەی كە دێنە سەر رێگەیان، بۆیە شیعر هەناسەی جوانییە و ئامرازێكە بۆ دەربڕینی هەست و نەستی خۆی و رەنگدانەوەی وشەكانی لە كۆمەڵگەدا". هه‌ر له‌م روانگه‌یه‌وه و سه‌باره‌ت به ـ رۆڵی ژن لە شیعردا چییە كاتێك خۆی كەرەستەیەكی شیعری پیاوە؟، ئایا ئەویش بە هەمان تەوەردا تێدەپەڕێت و پیاو دەكاتەوە بە وێنای خەونەكانی، یا هێشتا ژنی رۆژهەڵاتی و لەنێویشیاندا، ژنی كوردی نەیتوانیوە بچێتە دەرەوەی ئەو چوارچێوەیە؟ ـ نارین گوتی: "دیارە لە مێژووی ئەدەبییاتی جیانیشدا، ژن كەرەستە بووە بۆ شاعیران. ئەڵبەت لە بوارە هونەرییەكانی تریشدا هەر وا بووە. لە نیگاركێشان، سینەما و... بەڵام ئەگەر سەیری ئەدەبییاتی ئەمڕۆ بكەین دەبینین كاتێك كە ژن قەڵەم بە دەستەوە دەگرێت، لەو چوارچێوەیە دەرباز دەبێت. هەرچەند ئەمە زەمانی دەوێت تا ژنان بتوانن خۆیان بە بێ سانسۆڕ بنووسن. راستە ژنی كوردیش نەیتوانیوە لەو چوارچێوە بێتە دەرەوە و بە داخەوە شیعری گۆرانیی ئەو ژنە گۆرانیبێژانەش كە رچەشكێنی تێدا دەبینین، پیاوان نووسیویانن. ئەو ژنە شاعیرانەش كە خۆیان لەو چوارچێوەیە هێناوەتە دەرەوە، شیعرەكانیان پڕە لە گلەیی و دەتوانم بڵێم كاریگەریی رەوتی فێمینیزمی لەسەرە. ئەمە تەنیا ژنی رۆژهەڵاتی ناگرێتەوە، بەڵكوو ژنانی وڵاتانی تریشی تێدا جێ دەبێتەوە. بۆ نموونە شیعرەكانی "سیلڤیا پلات"ـی ژنە شاعیری ئەمەریكی، كە تەنانەت یاداشتەكانیشی پڕە لە گلەیی و ناتەبایی. ئەمە ئەوە دەردەخات كە نە تەنیا ژنی كورد، بەڵكوو ژنانی وڵاتانی تریش پاش تێپەڕبوون لە كەرەستەبوون، زۆر دەخایەنێت تا لە چوارچێوەی گلەیی و ناتەبابوون بێنە دەرەوە، چونكە ئێمە راهاتووین لەگەڵ ئەوەی بەس شیعر بە باڵاماندا بڵێن. ئەڵبەت شتێكی گرنگیش كە لە شیعردا رووی داوە ئەوەیە كە ئەمڕۆ ژن كەمتر بابەتی شیعرە و ئەمەش گۆڕانێكە لە شیعری شاعیرانی پیاودا رووی داوە و هەڵبەت ئەمەش خۆی هۆكارێك بووە بۆ دەربازبوونی ژن لە كەرەستەبوون. وا بزانم یەكێك لە هۆكانی شیعرە پڕگلەییەكانی ژنانیش هەر ئەمەیه".فه‌رهه‌نگ: شیعر، ئەوەندەی قووڵبوونەوەیە لەنێو پانتاییەكانی زمان و فەلسەفە و ڕامان، ئەوەندە گرنگی دەدا بە گومان و پرسیار و خەیاڵ و شتە بچووكەكان؟ تا چەند گرنگی دەدا بە شتە بێمانا و پەراوێزخراو و تۆزلێنیشتووەكان؟سوزەنی: ده‌کرد؛ بۆ وێنه شیعری دڵداری، شیعری حه‌ماسی، شیعری فه‌لسه‌فی. شیعری ئایینی، و درامایی و ... لام وایه له‌و چه‌شنه پۆلێنبه‌ندییه‌دا زۆرێ له وزه‌کانی ده‌ق، پشتگوێ ده‌خرا و گرینگی ده‌درایه یه‌ک ره‌هه‌ندی سه‌ره‌کی (ئه‌ویش به بۆچوونی خوێنه‌رێک و گۆشه‌نیگایه‌ک). ره‌خنه‌ی نوێ ئێستاکه هه‌وڵ ئه‌دا هه‌ر ده‌قێک له چه‌ندین توێی بابه‌تی (هێرمێنۆتیکی) و جوانیناسیدا بخوێنێته‌وه. بۆ وێنه خوێنه‌ر ئه‌توانێ له ریزه‌کاریه‌کانی ده‌قێک بکۆڵێته‌وه که به‌ڕواڵه‌ت په‌رژاوه‌ته سه‌ر شته قه‌به‌کان یان به پێچه‌وانه‌وه. به‌ڵام له‌مه‌ڕ شتگه‌لی بێمانا و په‌راوێزخراوه‌کان و تۆزلێنیشتوه‌کانیش ده‌بێ وتارگه‌لی چه‌ند یاداشتی بێمانا، به‌تایبه‌ت به‌شی سێهه‌م6 به نمـوونه بێنمه‌وه که هه‌وڵم داوه به‌گشتی باسی مانا و بێمانایی زمان بکه‌م . به‌گشتی شیعر بۆی هه‌یه سه‌ر به هه‌موو که‌لێن و قوژبنێکدا بکا و ماسی له بیابان و وشتر له زه‌ریادا بدۆزێته‌وه و نه‌بێته ملکه‌چی زه‌ریاو بیابانیش، بێماناترین شیعره‌کانێش ئه‌توانن حیکایه‌تی ئاڵۆزترین رؤحه‌کان بێ و له بێمانایی ده‌رچێ...كەژاڵ: بوونی شاعیر و هەستكردنی بە شێوازێكی تر لە بەشێكی تری كۆمەڵگە، پەیبردنە بەو هەموو ناعەدالەتی و نابەرامبەرییەی كە هەیە، بۆیە كاتێك شاعیر شیعر دەنووسێت ئیتر ئەو فەلسەفە و تێڕامانەی كە هەیەتی خۆی لەسەر پەرەوەردە و بنیات دەنێت. شاعیر لە هەموو كەس زیاتر خەمی دەرككردنیەتی بە شتە مایەپووچەكان تاكوو كۆمەڵگە لەو زەلكاوە دەربكات كە تێی كەوتووە، ئەو هەمیشە بە جۆرێكی تر بیر دەكاتەوە كە خۆی بپارێزێت لە شتە نادروستەكان ئەمە جگە لەوەی كە چەندەها شتی ناچیزە چواردەوری داون. ئەگەر شاعیر لەگەڵ شتە بێمانا و ناشیرینەكان خۆی خەریك بكات و خۆی بخواتەوە، ئەو كاتە خۆشی بەشێك دەبێت لەو كارە بێمایانەی كە تێكەوتووە، بۆیە شیعر ئەو جیاوازییە دەبەخشێتە كۆمەڵگە تاكوو دوور بكەوێتەوە لە هەموو كارێكی ناشایستە. هەندێكی لە شاعیران لەگەڵ بێیمانایی ژیاندا راهاتوون و جۆری بیركردنەوەیان هەڵتەكاندنی كۆمەڵگەیە بەرەو ئاقارێكی تر، بەڵام من بە پێچەوانەوە رەنگدانەوەی شیعرەكانم هەمیشە كردۆتە پێوەرێك بۆ خزمەتكردنی نیشتیمان و ئەو كیژ و كوڕە لێوبەبارانەی كە تاكوو ئێستا ناتوانن بە كامی دڵیان وشەكانیان بكەنە ملوانەكەیەك بۆ گەردنی یەكتری. بۆیە رێگەی راستی شاعیر ئەوەیە كە دووركەوێتەوە لە كارێك كە هیی خۆی نییە و پێویستە جوانی ببەخشێتە ژیانی كۆمەڵگەیەك كە بێبەشە لە ئازادی و سەربەستی.فه‌رهه‌نگ: (یاكوبسن)، شیعر بە (كاریگەرییەكی جوانیناسی زمان) و (هێرشی رێكخراو و هۆشیار بۆ سەر زمانی رۆژانە) نێو دەبات، ئایا دەكرێت بە زمانی ئاسایی شیعر بێژین، واتە سادەبێژی شیعر، كاریگەریی هەیە لەسەر واتا و كرۆك؟نارین: شیعری ئەمڕۆ زۆر بەرەو سادەبێژی رۆیشتووە. هەروەها كە لە وڵامی پرسیاری دووهەمدا ئاماژەم پێ كرد كاتێك كە شیعری نوێ نووسرا، خەڵك بە شیعریان نەدەزانی، بەڵام پاش تێپەڕبوونی زەمان ئەمڕۆكە ئەوانەش شیعرن و هەر كەسێكیش ناتوانێت بەو رادەیەش سادەبێژی لە نووسینی شیعردا بە كار ببات، كە بتوانێت هاوكات لەگەڵ سادەبووندا پێوەرەكانی ئەمڕۆ بۆ سادەبێژیشی رەچاو بكات، چونكە سادەبێژیش وه‌کوو هەموو شێوازەكانی تر قۆناغە جیاوازەكانی تێدەپەڕێنێت. پێم وایە هەر شێوازێكی نوێی كە دێت وه‌کوو مرۆڤێكی نوێیە كە كۆرپەیی تا پیرییش بەسەردا تێدەپەڕێت. كاریگەرییش لەسەر واتا و كرۆك دادەنێت، بەس گرنگ ئەوەیە كە ئێمە چۆن ئەو كاریگەرییانە شی بكەینەوە و بخوێنینەوە.فه‌رهه‌نگ: مۆدێڕنیزم وه‌کوو گەوهەر و نەفەسی مۆدێڕنیتە، بە لێكدابڕان لە نەریت، ئەدیب زۆرجار دەكاتە غەریبەیەكی نێو نیشتمانەكەی، ئایا ئەو ئەدیبانەی كە روویان لە وڵاتانی رۆژئاوایی و پێشكەوتوو كرد، چلۆن توانییان لەو غووربەتە بێنە دەرەوە و چلۆن توانای چارەسەركردنی بەربەرەكانییەكانی مۆدێڕنیتە و كۆنزەرڤاتیزمیان هەیە لە چوارچێوەیەكی ئینسانیدا، چونكە زۆرێك لە ئەدیبانمان دەبینینن، شیوەن بۆ نیشتمان دەگێڕن؟سوزنی: با وه‌کوو زۆربه‌ی دۆسته‌کانم له ده‌ره‌وه‌ی وڵات ده‌ژین، به‌ڵام من هێشتا ئه‌و وڵاته پێشکه‌وتووانه(!!) نه‌چوومه و هه‌ستم به‌و غوربه‌ته‌ی ده‌ره‌وه‌ی وڵات که جه‌نابت ئاماژه‌ی پێ ده‌که‌ی نه‌کردووه، (واته جارێ هه‌ر له وڵاته‌که‌ی خۆمدا نامۆم) هه‌ر بۆیه ئه‌و پرسیاره له لایه‌ن منیشه‌وه ئاراسته‌ی ئه‌و به‌ڕێزانه بکه که ئه‌و ئه‌زموونه‌یان هه‌یه و له ده‌ره‌وه‌ی وڵات ئه‌ژین. با وه‌کوو تووشی هه‌موو چه‌شنه چه‌رمه‌سه‌رییه‌کی ژیان له‌م وڵاته له وڵاتنه‌چووه‌دا هاتوومه (زیندان و ده‌رکران و بێکاری و بێدیوان و..) به‌ڵام به‌رده‌وام ئه‌و گوته‌یه له مێشکمدا ده‌نگ ئه‌داته‌وه که "به‌رد له شوێنی خۆی سه‌نگینه" هیوادارم دۆخێکی وه‌ها بێته ئارا که هه‌موو دۆستانی غه‌ریبیش بگه‌ڕێنه‌وه ناوخۆی وڵاته‌کانمان!! و مودێرن و مودێرنیته لێره و به‌زمانی خۆمان بێننه ئه‌زموون! (به‌راستی دروشمێکی دواکه‌وتووانه‌شه. بڵێم چی تازه نووسیم).فه‌رهه‌نگ: ئایا جیاكردنەوەی شیعری ژنان و پیاوان پێوستە، واتە دەكرێت ئەم دوو رەگەزە شیعرییە لە یەكتری جوێ بكەینەوە، ئەگەر دەكرێت، كەواتە دوو بەرەییش لە شیعردا به ڕاست دەبینیت كە دواتر دابەشكردنی بە دواوەیە؟كەژاڵ: خۆ ئەگەر كۆمەڵگە لە مەخلوقی ژن دروست بووایە، ئەوا رەنگە دنیا بەم شێوەیەی ئێستا نەبووایە، بە پێچەوانەشەوە ئەگەر تەنها پیاو تەنها لە نێوەندەكەدا بوونایە ئەو كاتە رەنگە سەرزەمینی ئێستا شێوەیەكی تری بە خۆیەوە بگرتایە، بۆیە ژن و پیاو دوانەیەكی تەواوكەری یەكترین، بەڵام جیاواز لە بیركردنەوە و گفتوگۆكردن و دەربڕینی هەستی خۆیان: ناكرێت دوو مرۆڤ لە یەك زەمەندا بژین ئیتر جیایان بكەینەوە بڵێن ئەمانە مرۆڤگەلێكی ترن و لە یەكتری ناچن، بەڵام كاتێك خوانێك كۆیان دەكاتەوە كەواتە پێویستە هاوئاهەنگ و هاودەمی یەكتر بن. كاتێكیش پرسیار دێتە سەر شیعری ژنان و پیاوان، دەبێت چ زەمانەتێك هەبێت ئەم دوو رەگەزە جوانە لە یەكتری جیا بكاتەوە، چ جای دەروازە و چوونە ناو خەمێك كە بۆ هەمووان وەك یەكتری بێت: دیارە شیعریش بێبەش نییە لەم تەوەرە، بۆیە كاتێك پیاوێك شیعر دەنووسێت رەنگە تەنها بیركردنەوە و جۆر و شێوازی ناخی ئەو شاعیرە لە رێگەی رەقییەتی شیعرەكەوە بە دیار بكەوێت كە ئەمە پیاو نووسیویەتی، بەڵام ژن ئەوەندە ناسكی دەداتە وشەكانی ئەوەندە تەلیسم و قۆزاغە بە چواردەوری شیعرەكەدا ناكێشێت، بەرای من جیاكردنەوەی ئەو دوو رەگەزە تەنها لە دەربریندایە نەك دوو بەرەی دژەیەك و هیچ سنوورێك كۆیان نەكاتەوە. ئەگینا ئەوە شیعری ژنانەیە شانبەشانی پیاوە شاعیرەكان هەنگاو دەنێن و زۆر جوانتر دەنووسن و خۆشیان جیا نەكردۆتەوە لە رەگەزەی بەرامبەر كە پیاوە.فه‌رهه‌نگ: شیعری گوتاری، بە پێچەوانەی ئەو شتەی كە بە زمانی شانازیكەر و دەسەڵاتدار بەنێوبانگە، خاوەن زمانێكی ئازادە و ریشەكانی ئەم جۆرە شیعرەش وه‌کوو (سەید عەلی ساڵحی) دەڵێت: "لە گاتەكانی ئاوێستاوە دەست پێ دەكات"، وەك چۆن دەبینین كە (حافظ) لە چوارچێوە كلاسیكییەكەی و (فروغ)ـیش لە دەرەوی چوارچێوەی كلاسیك، لە دیارترینی ئەو شاعیرە فارسزمانانە بوون، ئایا لەنێو كورددا ئەم جۆرە شیعرە توانیویەتی رەهەندێكی دیاریكراو بە خۆیەوە بگرێت؟سوزنی: وه‌ک له سه‌ره‌وه ئاماژه‌م کرد شیعر له هه‌موو تواناکانی زمان که‌ڵک وه‌رده‌گرێ، چ زمانی "ئارکاییک"(کۆنینه) و چ زمانی"گفت" گرینگ نامۆکردنه‌وه‌ی ئه‌و شێوازه‌یه که له قۆناغێکی تایبه‌تدا ئه‌بێته زمانی خاوه‌ن ده‌سه‌ڵات و ده‌ست ئه‌نێته ئه‌وکی شێوازه‌کانی دیکه‌ی ده‌ربڕین. باوه‌کوو نیما و شاملوو و سوهرابیش له بڕگه‌یه‌کی کاری خۆیاندا گرنگییان دایه زمانی گفت(گفتار) به‌ڵام ئه‌وه فرووغ بوو که کردی به قوتابخانه‌یه‌ک بۆ خۆی و دواجاریش سه‌ی عه‌لی ساڵحی به کاری هینایه‌وه. شاعیرانی نوێخوازی کوردیش بێ ئه‌وه‌ی مه‌به‌ستێکی تێئۆرییان هه‌بێ زمانی گفتیان به کار هێناوه (بڕوانه زۆرێ له شیعره‌کانی په‌شێو و له‌تیف هه‌ڵمه‌ت و ته‌نانه‌ت شێرکۆ " ئه‌ی بۆ پاره؟ تۆ بڵێی چه‌نده پاره بات؟" وه‌کوو ئه‌زموونی خۆم له نه‌وه‌ده‌کانه‌وه له شوێنی خۆیدا که‌ڵکم لێ وه‌رگرتووه (بڕواننه شیعری ترومپا له ژماره‌کانی سروه‌ی ئه‌و ساڵانه‌دا6) هه‌روه‌ها له دیوانگه‌لی شیعره‌سات و به ژماره‌ی ته‌له‌فۆنه‌کانی عاله‌م دا من ئه‌و زمانه‌م زۆر به کار هێناوه، به ژماره‌ی ته‌له‌فۆنه‌کانی عاله‌م ئاوه‌ها ده‌ست پێ ده‌کا؛" ئه‌م ئه‌شقه‌ش فت!. دای کردباڵقبوونێکی نوێ بوو له چلی دا..فت نازانم یانی چی.." یانشاعرێتی، فش بوونەوەیە بەسەرفەلسەفە و هێلكە هەڵڕشتنی درۆیەبۆ ئەو مریشكانەیشەوانە خەو بە چۆلەكەوە ئەبینن«بووگەسە» كەڵەشێر/ئەرێ ! كچی قژ نازانم كارەبایی، یان لە دەورەی ئینتێرنێتا «بوور»/Online Servicesمن شاعیرم!ئەها ریشم چەندە پانە!!یان؛ــ شەمێ ئەوەندە شاعیر بوو نە ئەیزانی خەم چییە ونە خەمی ئەكردە دەزگیران{ وەك ئەوەی دواجار بوو بە مۆد}/بە جگەرەیەكی وینستۆنەوە.../ــ« هەی شەمێ ماڵم شەمێ. عەمرم شەمێ.....»شاعیرێتی، هەرگیز لە تۆی تێنەپەڕاندئەگەرچی وەك «شێركۆ بێكەس» هەزار چیاشی گرتبێ بۆ پێشمەرگەیا وه‌کوو من،/چی قسەی قۆڕی جیهان هەیە لە شیعری پێ سەرەك تر بێ/«ئەری شەمێ . عەمرم شەمێ..»هه‌روه‌ها بڕواننه نامه‌کانی غوربه‌تی به‌ڕێز فه‌ره‌یدوون ئه‌ڕشه‌دی بۆ یه‌سنای کچی و زۆر شیعری دیکه...محه‌مه‌د ساڵح سوزه‌نی سه‌باره‌ت بەو فەزا رەنگاورەنگ و ناچونیەكانەی پانتایی تێكەڵاوبوون و تێكئاڵانە فەرهەنگییەكان و لە ئەنجامدا فۆرموولەبوونی ناسنامەیەكی دوورگەیی، دیاردەیەكە كە نهۆ لە سەدەی جیهانیبوون و شۆڕشی پەیوەندییەكان رێگە تەی دەكات تاوه‌کوو سنوورە جوگرافییەكان رۆژ بە رۆژ كاڵتر بكاتەوە و رووبەڕووبوونەوە (نێوخۆیی) و (دەرەكییەكان) لە پانتایی فەرهەنگیدا تێك بشكێنێت، ئایا ئەدەبییاتی تاراوگە، توانای تێكشكاندنی ئەو بەرەبەستانەی هەیە كە ئەدەبییاتی نێوخۆ لە بەردەمیدا باڵانوێنی دەكەن؟ به‌م شێوه‌یه وه‌ڵامی "فه‌رهه‌نگ"ـی هه‌ولێری دایه‌وه و گوتی: "ئه‌ده‌بییات خۆی به‌شێکه له‌و "فەزا رەنگاورەنگ و ناچونیەكانەی پانتایی تێكەڵاوبوون و تێكئاڵانە فەرهەنگییه‌کان، ئه‌و دیاردەیەكە كە نهۆ لە سەدەی جیهانیبوون و شۆڕشی پەیوەندییەكان رێگە تەی دەكات تاوه‌کوو سنوورە جوگرافییەكان رۆژ بە رۆژ كاڵتر بكاتەوە" که وایه؛ ئه‌ده‌بی تاراوگه ره‌نگه ره‌نگ و بۆنێکی له رێگه‌ی "نێوانده‌قێتی"یه‌وه له ئه‌ده‌بی وڵاتانی دیکه وه‌رگرتبێ و ئه‌ده‌بی نێوخۆییش ره‌نگ و فه‌زایه‌کی زمانی ـ نیشانه‌یی (له هه‌مان رێگاوه له ئه‌ده‌بی دراوسێکان وه‌رگرێ و پێکه‌وه ره‌نگاڵه‌یی هونه‌ر و ئه‌ده‌بیان زۆرتر کردبێ (که حه‌تم وایشه! به‌ڵام لام وا نییه ئه‌ده‌بی تاراوگه (که هه‌ڵبه‌ت به‌ڕای من ئه‌ده‌بێکی یه‌کده‌ست نییه و ناتوانین به‌و ناوه گشتییه‌وه حوکمی له‌سه‌ر بده‌ین) به مه‌به‌ستی ئه‌و تێکشکاندنه بێته ئارا که جه‌نابت ده‌ڵێی. ئه‌و دوو زمانه پێکه‌وه له گه‌شه‌ی ئه‌ده‌بیدا به‌شدارن و ره‌خنه‌گران یان خوێنه‌رانی چالاک ئه‌بێ گاریگه‌رێتییان له‌سه‌ر یه‌کدی له روانگه‌ی جیاوازه‌وه دیاری بکه‌ن. بڕواننه وتاری "کولتوور زنجیره‌ی بێکۆایی مه‌دلوول" نووسینی ئه‌م قه‌ڵه‌مه. به‌ڵام هه‌ر خودی سوزه‌نی بۆ پرسیاری (ناكرێت بڵێین كە ئەدەبییاتی تاراوگە، تەواو لە ئەدەبییاتی ناوخۆ دەچێت، بەڵكوو بە پێچەوانەوە، فەرهەنگەكان كاریگەریی زۆریان هەیە بەسەر هەست و نەستی ئەدیبەوە، بە بڕوای جەنابتان ئایا ئەدەبییاتی تاراوگە ئەشێت باڵاتر بێت لەو ئەدەبییاتەی كە لە ناوخۆ باڵا دەگرێت، یا بە پێچەوانەوە هیچیان ناكرێت لەوی دیكەیان باڵاتر بێت؟)، گوتی: "وه‌ک له سه‌ره‌وه ئاماژه‌م کرد پرسیاره‌که زۆر گشتییه! چ ئه‌ده‌بی ناوخۆ و چ ئه‌ده‌بی تاراوگه به یه‌ک پێوه‌ر و دووپێوه‌ر نایه‌نه هه‌ڵسه‌نگاندن. به‌س ئه‌ده‌بی ناوخۆ ده‌یان لقی لێ ده‌بێته‌وه و له هه‌ر لقێکدا ده‌یان ده‌قی جیاواز له یه‌ک و له‌وی دی هاتوونه‌ته ئارا و من لام وایه هه‌ر ده‌قێکێش ده‌بێ له چه‌ندین روانگه و گۆشه‌نیگای جیاوازه‌وه بخوێنرێته و شرۆفه بکر‌ێ، که‌وایه هه‌وڵ بده‌ین وردتر له‌و مه‌به‌سته بڕوانین".
ارسال توسط سووزه‌نی @ ۶:۲۶ بعدازظهر
0 نظر:
ارسال یک نظر
اشتراک در نظرات پیام [Atom]
<< صفحهٔ اصلی