شێعره‌سات

جيهاني وبلاگ نووسي جيهانيكي تازه‌يه و به داخه‌وه درگاي ئه‌و جيهانه دره‌نگ له ئيمه كرايه‌وه به‌لام چار نيه و ده‌بي بيگه‌يني به‌و هيوايه‌ي هيچمان بو گوتن /لاني كه‌م به خومان پي بي سوزه‌ني 27/9/83/

یکشنبه، اسفند ۰۷، ۱۳۸۴

بازارێکی سه‌یر

بازارێکی سه‌یره‌!!
له‌ په‌سا شاعیر و نوو،سه‌ر و ئه‌دیب و ره‌خنه‌گر و فه‌یله‌سووف و کۆمه‌ڵناس و .. هه‌ڵده‌تۆقن و ئه‌وه‌ی به‌ده‌میاندا دێ هه‌رکامه‌ و له‌رێگه‌یه‌کی راگه‌یاندنه‌وه‌ ئه‌یکه‌ن به‌چاو و قورگ زێهنی خوێنه‌ر و به‌رده‌نگ و بێنه‌ر و... دا و هیچکه‌سیش ته‌نانه‌ت به‌رپرسی قسه‌ی خۆی نیه‌ و به‌رهه‌می ئه‌وانی تر (که‌خۆیان له‌و به‌ ئه‌دیب و شاعیر و ره‌خنه‌گر و فه‌یله‌سووف و کۆله‌ڵناس و .. تر ئه‌زانن ) نابینێ و تاقه‌تی خوێندنه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌کانی‌تریشی نیه‌. ئه‌مه‌ ره‌نگه‌ له‌جێگه‌ی خۆیدا مه‌یدانێک بێت بۆ ده‌ربرینی ده‌نگه‌ جۆراوجۆره‌کان و چه‌ندره‌نگی و چه‌ندده‌نگی و فره‌به‌رهه‌می و... له‌ئه‌نجامدا ئازادیی ده‌ربڕینی تاک، به‌ڵام له‌کۆمه‌ڵگایه‌کدا که‌ هێشتا له‌ ماوه‌ی ژیانیدا به‌قه‌د قامکه‌کانی ده‌ست به‌رهه‌می ره‌خنه‌یی و فه‌لسه‌فی و.. ئه‌وتۆی تێدا هه‌ڵنه‌که‌وتوه‌ و به‌رهه‌مه‌کانی نه‌خوێنراوه‌ته‌وه‌ و هه‌ڵوێسته‌ی جیددی له‌سه‌ر نه‌کراوه‌ و نه‌که‌وتنه‌ته‌ به‌ر شیکاری وردبینانه‌ و پاژبینانه‌ و گشتبینانه،‌ ‌ره‌نگه‌ خه‌ساره‌که‌ی له‌ به‌رهه‌می زیده‌تر بێت... به‌داخه‌وه‌ ده‌سه‌ڵاته‌ ورد و درشته‌کانی جیهانی وانموودیش له‌ به‌رژه‌وه‌ندی خۆیانه‌وه‌ له‌ بابه‌ته‌کان ده‌روانن و( ئه‌مه‌ ره‌نگه‌ حه‌قی زگوومایی ئه‌وان بێت و فارس گوته‌نی؛" از کوزه‌ همان برون تراود که‌ در اوست" واته‌ گۆزه‌ هه‌ر ئه‌وه‌ی لێدێته‌ده‌ر که‌ تیایدایه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌ش ئه‌وه‌نده‌ی دیکه‌ بازاره‌که‌ی ئاڵۆزاندوه‌ و سه‌د ئه‌وه‌نده‌ ده‌سه‌ڵاتی وانموودی هه‌ڵکێشاوه‌ته‌ سه‌رێ و سنووری نێوان حه‌ق و ناحه‌ق و واقیع و ناواقع و ر‌است و دروست و ئه‌دیب و "له‌شیب" و...ی کردۆته‌ شیربرنج و جوێکردنه‌وه‌یانی ئه‌سته‌متر کردوه‌.. هه‌ر بۆیه‌ ره‌خنه‌گرانیش له‌م سه‌رده‌مه‌دا ئه‌وه‌ند به‌دوای دیتنه‌وه‌ و جوێکردنه‌وه‌ی حه‌ق و ناحه‌ق و راست ودروستی و مانای سه‌ره‌کی و موتله‌ق و.. ه‌ نین و زێده‌ تر باس له‌ تاویل و راڤه‌ی خۆیان ده‌که‌ن و دیالۆگ و ... سه‌یر ئه‌وه‌یه‌ له‌ناو ئه‌و راڤه‌و تاویل انه‌ش دا، ده‌نگی ئه‌وانه‌ به‌رزتره‌ که‌ که‌ڕه‌ناکه‌یان باشتره‌ و ده‌زگای پێوه‌ندی جه‌ماوه‌ریه‌که‌یان ئاسمانێکی زێده‌تری خستۆته‌ ژێر رکێف و په‌نجه‌ دیجیتاڵی و ئانالۆگه‌کانیه‌وه‌ و... به‌تایبه‌ت له‌ وڵاتانی جیهانی شه‌ش و حه‌وت که‌ هێشتا ئه‌و دێموکراسییه‌ش(!!) مه‌یدانی نه‌دراوه‌تێ و چه‌ک و شه‌ق و کوشت و بڕ... قسه‌ی یه‌که‌م ده‌کاو رووناکبیره‌کانی له‌باتی خه‌ڵات، زیندان و ئه‌شکه‌نجه‌ و.. ده‌کرێن و مافی بڵاوکردنه‌وه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌کانیان ده‌چێته‌ ژێر چاودێری توند و تیژ و چه‌قۆ و ساتۆر ئه‌وشتانه‌وه‌..، وه‌زعه‌که‌ له‌وه‌ش خراپتر و ئاڵۆزتره‌ و ... تاد
له‌م وه‌زعه شه‌له‌م شۆرباوه‌دا‌ ره‌نگه‌ یه‌که‌م پرسیار (وه‌ک هه‌میشه)‌ ئه‌وه‌ بێ که‌؛
چ که‌رده‌ن؟
وه‌ڵامی یه‌که‌م له‌زمانی هه‌نێ که‌سه‌وه: وێڵی که‌ن! پێشتریش ده‌وره‌ی ئاوه‌ها قه‌یراناویمان بووه‌.. ئه‌وه‌ تایبه‌تمه‌ندی سه‌رده‌مانی تێپه‌رین(گوزار)ه‌ و به‌ره‌ به‌ره‌ بۆخۆی چاک ئه‌بێ(!!) که‌سیش نازانێ ئه‌م به‌ره‌ به‌ره‌ و بۆخۆیه‌ که‌ی دێ؟ ئه‌مانه‌ ده‌ڵێن: مێژوو دڵره‌قه‌ و دواجار خۆی قه‌زاوه‌تی شته‌کان(!!) ده‌کا .. که‌وایه‌ "ئێستا خۆشی رابوێره‌ و ته‌مه‌ن به‌ فیڕۆ مه‌ده1‌"‌ ئه‌م بۆچوونه‌ وه‌ڵامی ئه‌وه‌ ناداته‌وه‌ که‌؛ ئه‌ی ئه‌و هه‌موو قه‌زاوه‌ته‌ پڕ له‌ هه‌ڵه‌ و خیانه‌ته‌ی مێژوو( ده‌رحه‌ق به‌ شکستخورده‌کان) له‌ کوێوه‌ هاتوه‌؟ مه‌گه‌ر سه‌دان جار و له‌ زمانی زۆرکه‌سه‌وه‌ نه‌نووسراوه‌ که‌ مێژوو مێژووی سه‌رکه‌وتوانه؟ خۆ ئێمه‌ش هه‌رگیز سه‌رکه‌وتوو نه‌بووینه‌ و به‌رده‌وام له‌ شکستخورده‌ترینه‌کان بووینه‌ ... و هه‌ین‌ و تا ئاوێ باشمان نه‌بێ که‌ ئاش بخاته‌ گه‌ڕ هه‌ر واده‌بین.. که‌وایه‌ مێژووش (لانی که‌م بۆ ئێمه‌ فت)
وه‌ڵامی دووهه‌م؛ تۆ رێی خۆت بڕۆ و چ کارت به‌وانی دیکه‌ داوه‌؟ ئه‌وی دیکه‌ به‌رده‌وام بۆ مرۆڤ چێی کێشه‌ بووه‌ و ده‌بێ و هه‌یه‌... بۆ وه‌ی " ئازادی تۆ له‌به‌رانبه‌ر ئازادی که‌سانی دیکه‌دا ده‌وه‌ستێ و کێشه‌که‌ له‌وه‌دایه‌" که‌وایه‌ ئازادی تاک مانای نیه‌ و ئازادی کۆش له‌ یۆتۆپیای تێنه‌په‌ڕاندوه‌..( راستتان ئه‌وێ باسی ئگزیستانسیالیسم/وجوودییه‌ت/ و سوسیالیسم و کمۆنیسم و ... زۆرکراوه‌ و من نامهه‌وێ له‌م نایاداشته‌دا خۆمی بۆ تووڕه‌ که‌م)
باشه‌ ئه‌گه‌ر رێگاکه‌ی من گه‌یشته‌ چواررێیان و هه‌زار رێیانێک، ئه‌وسا کێها و چۆنچۆنی ده‌بێ درێژه‌ به‌ رێگا بده‌ین(مه‌به‌ست منه‌کانه‌) یان به‌رگری له‌ پاراستنی ئه‌و رێچکه‌یه‌ بکه‌ین.. هه‌ر که‌ رێی جه‌ماعه‌تی دیکه‌ت کرد رێچکه‌ت لێده‌بێته‌ پانه‌ رێ و نه‌شت کرد، ده‌بیته‌به‌شێک له‌و هه‌زاررێیانه‌و.. فت! ئه‌م به‌شه‌ قسه‌ی زۆری له‌سه‌ره‌.. تکایه‌ خۆتانی له‌گه‌ڵ سه‌رقاڵ که‌ن.. دڵنیام تێره‌ فه‌لسه‌فه‌ ده‌بن و ئه‌و لاترییشه‌وه‌، ئه‌گه‌ر رێگات لێنه‌گرن و به‌ رویزیۆنیست حیسابت بۆ نه‌که‌نه‌وه‌ و به‌ ته‌ور له‌سه‌رت نه‌ده‌ن.. و نه‌تخه‌نه‌ ناو تاقمی بێئیمانانه‌وه‌ و نه‌تبرژێنن و جامێ شه‌کراو، ببوورن زه‌هراو،ت نه‌ده‌نێ و به‌ شه‌ق تۆبه‌نامه‌ت پێ مۆرنه‌که‌ن و له‌و جۆره‌ دۆستایه‌تیانه‌ت ده‌رحه‌ق نه‌تاشن و.. زۆر شتی دیکه‌ی مێژووییت به‌سه‌ر نه‌یه‌نن ،..
وه‌ڵامی سێهه‌م (که‌ بریا هه‌ر له‌ وه‌ڵامی یه‌که‌مدابمنووسیبایه‌)؛ مێژوو ، سیاسه‌ت، فه‌لسه‌فه، ئابووری و کۆمه‌ڵگا، ئه‌ده‌ب و هونه‌ر(به‌گشتی)، و... له‌ راستیدا به‌ده‌ستی گه‌وره‌پیاوانو ژوه‌رکه‌سان (از ما بهتران) دێنه‌ گه‌ڕ و ده‌بێ چاوه‌ڕوانی پاڵه‌وانێکی مڵهۆڕ باسکئه‌ستوور وقه‌ڵه‌مڕه‌ق... بین، بێت و ژیانمان بۆ بکاته‌به‌هه‌شت .. " که‌ رستم شبان بود و ایشان رمه‌" ( که‌ رۆسته‌م شوان بوو، ئه‌وانیش مێگه‌ل) که‌سیش له‌ رۆسته‌م قاره‌مانتری ده‌ست ناکه‌وێ و به‌داخه‌وه‌ تاج به‌خشینه‌که‌ی ئه‌ویش هیچی بۆ مێگه‌له‌که‌ی تێدا نه‌بوو، جگه‌ کوشتنی کوڕه‌که‌ی خۆی و خواستی ده‌سه‌ڵات و...
نامهه‌وێ باسی "چاوه‌ڕوانیه‌که‌ی گۆدۆ بکه‌م به‌ڵام چار نیه‌ و ئه‌زانم ئه‌و که‌سانه‌ هه‌ر وایان به‌سه‌ر دێ و هیچی تر... کورده‌ واری له‌و زه‌رده‌شت و رۆسته‌مانه‌ی زۆر بۆخۆی تاشیوه‌ و کوڕکوژی و براکوژی چاکیشی بۆکردوون... به‌ڵام به‌هه‌شت بێتو رووی تێنه‌کردوون...2
به‌ داخه‌وه‌ که‌م نین ئه‌و به‌ناو ره‌خنه‌گرانه که‌ به‌ دروشمگه‌لی به‌رواڵه‌ت نوێخوازانه‌ له‌ پانتای ئه‌ده‌بیات یشدا ( ته‌نیا به‌ هۆی دوستایه‌تی، نه‌ک ئاوڕدانه‌وه‌ و خویندنه‌وه‌ی ده‌ق و ده‌رخستنی لایه‌نه‌جۆراو‌جۆره‌کانی جوانیناسانه‌ی ده‌ق) هه‌وڵی سازکردنی ئه‌و که‌ڵه‌پیاوانه‌یانه‌ بو وه‌ی تاجی نازێڕین و ده‌ستکردی خۆیانیان له‌سه‌ر نێن و وه‌ک لووتکه‌ قوتیان که‌نه‌وه... که‌ ئه‌مه‌یان باسێکی جیاوازه‌ و کاتی خۆی په‌رده‌ی له‌سه‌ر هه‌ڵئه‌ده‌مه‌وه‌ و..‌ ‌

وه‌ڵامی چواره‌م؛ ئه‌و بینا و بونیاد و نه‌ریته‌ هه‌ڵوه‌شێنه‌وه‌ و له‌سه‌رڕا به‌پێی ناعه‌قڵی خۆت و.. هه‌ڵیسێنه‌وه‌... ئه‌مه‌ش ره‌نگه‌ کاتێ باس ده‌گاته‌ ئه‌ده‌ب و هونه‌ر ، جوانناسی ،.. یه‌کێک له‌ ئه‌گه‌ره‌کان بێت و هوکارێک بێ بۆ نوێخوازی و "شێتی" و 'جیاواز"ی و.... به‌ڵام که‌ بتهه‌وێ به‌م بۆچوونه‌وه‌ هه‌ڵکوتیته‌ سه‌ر ده‌سه‌لاته‌ بونیادی و نه‌ریتی و پاره‌ییه‌کان ،... ئه‌وه‌ وه‌هات هه‌ڵده‌وه‌شیننه‌وه‌ که‌ خۆشت پرزۆله‌کانت نه‌بینیته‌وه‌ و .. تاد( که‌ وایه‌ ئاگاداری ئه‌م خاڵه‌ بن و وه‌ک ئێمه‌ومانان‌تان به‌سه‌ر نه‌یه‌ت که‌ کاتی خۆی جار به‌جار ،به‌دزیه‌وه‌ و له‌گیرفانی چه‌په‌وه‌، پووکاوڵێکمان لێ ده‌نان و ... ئه‌وانیش له رێگای ماهواره‌ جی- ئه‌ی- ئس-ئچ ه‌کانیانه‌وه‌، ئاگادار ده‌بوونه‌وه‌ و سوێندیان به‌هه‌زار شه‌ق و کابل و له‌قه‌وه‌... ده‌خوارد که‌ هه‌رگیز مافی بڵاوکردنه‌وه‌ی کتێبه‌کانمان نه‌ده‌ن و نه‌شیاندا و...‌ له‌ نانخواردنیشیان خستین و ...) تا هاتین به‌خۆدا بینه‌وه‌ بووینه‌ شاعیری باوه‌گه‌وره‌ی بێ دیوان ‌ و ...
......................
......................
وه‌ڵامی نازانم چه‌نده‌م..: رۆژئاوا کاتی خۆی ئه‌و قه‌یرانانه‌ی تێپه‌ڕاندوه‌ و خاوه‌نی مێژوو، فه‌لسه‌فه‌، هونه‌ر و ره‌خنه، کۆمه‌ڵناسی ، ره‌وانناسی و ره‌وانشیکاری ، تکنۆلۆژیا و پیشه‌سازی و...ی نووسراو و کارکردین و چ پێویست ئه‌کا ئێمه‌ومانان(واته‌ خه‌ڵکانی وڵاتی چواره‌م تا ده‌هه‌م و..) رێگای نه‌پێوراو بپێوین و نه‌چینه‌ سه‌ر ئه‌و پانه‌رێیه‌ئوتووبان کراو و به‌ فرۆکه‌ پێوراو و خۆش و هه‌مواره‌؟ ئاخر ئیمه‌ش وه‌ک ئه‌وان،یان له‌وان هێنده‌ک که‌م تر و سه‌رتر، جگه‌ ئه‌وه‌ی هه‌موومان خه‌ڵکی ئه‌م"گونده‌ جیهانی"یه‌ین.. که‌وایه‌ با باسکی لێهه‌ڵماڵین و مۆدێرن ! های مۆدێرن و ئا! سه‌ڵه‌واتێکێش له‌دیاری نه‌ریت و کۆنه‌ و ... لێده‌ن و ساڵانه‌ ساڵیادی بۆ رێخه‌ن و شێعری له‌سه‌ر وه‌خوێنن و ته‌واو! واته‌ یه‌کشه‌وه‌ رێگای سه‌دساڵه‌ بپێوین و خۆمان له‌و هه‌موو کێشه‌یه‌ بپه‌ڕێنینه‌وه‌..
ئه‌مه‌ وه‌ڵامی به‌ره‌ی وانمووده‌ له‌ هه‌موو پانتاکانی ژیانی کۆمه‌ڵایه‌تیدا و من لێره‌دا به‌س باسی ئه‌و قه‌یرانه‌ ده‌که‌م که‌ ئه‌م وه‌ڵامه‌ له‌ هه‌رێمی ئه‌ده‌بداسازی ده‌کا(یان سازی کردوه‌)؛
کولتوور و ئه‌ده‌بی کلاسیکی هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ک، به‌شێکن له‌ ناخودئاگای کۆمه‌ڵ و سه‌رمایه‌ی هزر و ئه‌ندێشه‌ و رووناکبیری ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌ و ده‌بێ شوێنپێیه‌کی پته‌و بن بۆ به‌ره‌ی نوێخواز له‌ هه‌ر کات و شوێنێکی تایبه‌تدا و به‌ بێ ناسین و خوێندنه‌وه‌ و شرۆڤه‌کردن و ره‌خنه‌کاری له‌سه‌ریان. تێپه‌ڕاندنیان ئه‌سته‌مه‌ و... واته‌ به‌ره‌ی نوێخواز له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یدا که‌ له‌باری زمان و رووناکبیری و بیری ره‌خنه‌ییدا له‌گه‌ڵ ئه‌دبیاتی جیهان ئاشنایه‌، له‌هه‌مانحاڵدا، ده‌بێ خوێنه‌ر و ره‌خنه‌گری به‌رده‌وامی ئه‌ده‌بی پێش خۆی بێت و لێیان نه‌خافڵێ.. به‌ڵام به‌ری وانموود له‌ڕێوه‌ بوونه‌ته‌ ئه‌وپه‌ڕ مۆدێڕن و که‌ڵه‌شاعیرانی یه‌کشه‌وه‌ و خۆیان له‌ به‌ره‌ی نوێخوازیش به‌ پێشڕه‌وتر ده‌ناسێنن و ئه‌مه‌ش مه‌یدان ئه‌داته‌ کۆلکه‌ره‌خنه‌گرانی سه‌له‌فی که‌ هێرش بێننه‌ سه‌ر نوێخوازان و کرده‌ و نه‌کرده‌ی ئه‌وانیان به‌سه‌ردا بسه‌پێنن و به‌رده‌وام خه‌ریکی ئه‌و کاوێژه‌بن که‌ دوای مه‌حوی و مه‌وله‌وی و جه‌زیری ... شیعریش فت!
ئینجا، هه‌ر گوتارێك به‌پێی ریشه‌گه‌ل کولتووری، کۆمه‌ڵایه‌تی،سیاسی، ئابووری و... ی هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ک به‌ جیاواز دێته‌ ئاراوه‌ و کاتێ هه‌ر ئه‌و گوتاره‌ راگوێزکرێته‌ ناو فه‌رهه‌نگی نه‌ته‌وه‌ و وڵاتێکی دیکه‌، به‌ پێی توانا و ده‌سه‌ڵاتی کولتووری، کۆمه‌ڵایه‌تی،سیاسی، ئابووری و رۆشنبیری و... ی ئه‌و وڵات یان نه‌ته‌وه‌ گۆڕانکاری به‌سه‌ردا دێ و به‌گوته‌ی "ئاشووری" مارکس ی ئاڵمانی ده‌بێته‌ 'ئستالین"ی رووسی و مائۆی چینی و .... وڵاتانی دیکه‌ که‌ فڕیان به‌سه‌ر مارکس ه‌وه‌ نامێنێ...
ماویه‌تی

شنبه، بهمن ۲۹، ۱۳۸۴

شانۆی ژیان..ژیانی شانۆیی

دیارده ناسی«phenomenology»هۆسرێلی، دابه‌ش كردنی مرۆڤ وجیهانه به دوولایه نی «سوژه»و«ئۆبژه»، ئه‌م نیزامه فه‌لسه‌فیه دوالیزمه، مرۆڤ به (subject ) ده ناسێ،كه به‌رده‌وام له كاری ناسین وكه شف و پێناسه كردنی جیهان(object ) و ته‌واوی دیارده‌كانی ناو ئه‌م جیهانه دایه. جیهان و دیارده‌كان، ئۆبژه گه‌لێكن كه له لایه‌ك دانراون وجیا و له ده‌ره‌وه‌ی مرۆڤ دا بوونیان هه یه. ئه‌م ته‌ففه‌ككوره دوانه گه رایه، له سه‌ر ده‌ستی هایدگێر گۆڕانكاری به سه‌رداهات و مرۆڤی شوناس پێده‌ری هۆسێرلی، له پێگه ی خۆی دابه‌زێنرا.
دابه ش كردنی هه ستی((being به دووبه شی، جیهان وه‌ك ئۆبژه و، مرۆڤ وه ك سوژه وه‌لانراو مرۆڤیش وه‌ك پاژێك له جیهان ((being-in-the-world هاته ناسین. ئه م پاژه له جیهان (Dasien) به رده وام له حاڵی شوناسی جیهان و دیارده‌كانی دا نیه و تا ئه‌وكاته ی هه ستی و دیارده‌كان كاری خۆیان ده‌كه‌ن وئه‌ركی خۆیان بێ گرفت به ئه‌نجام ده‌گه‌یه‌نن، زه‌ینی مرۆڤ ناپه‌رژێته سه‌ر شوناس كردن و ناسینیی، كه‌چی ئه‌و كاته‌ی پڕوسه‌ی سه‌یال و ره‌وانی دیارده‌كان له‌سه‌ر هێڵی ئه‌ركی تایبه‌تیان ته‌لاسا ده‌بێت و تووشی گرفتێك ئه‌بێت و بوه‌ستێت، ئه‌مجاره‌ده‌كه‌وێته به‌ر تیشكی ناسێنه ری مرۆڤ. كه وابوو تا ئه‌وكاته ی كه ژیان و هه ستی و دیارده‌كان له سه‌ر هێڵی ئه‌ركی ئه‌سپارده ‌یان سه‌یال و خزیلك ده‌ڕۆنه پێش، ئه‌پیستمه‌ی مرۆڤ نایبینێ و باسی ناكا، پێویسته هۆیه‌ك هه‌بێ كه پڕۆسه سه‌یال وخزیلكه‌كه بوه‌ستێنێت تاكوو ببینرێن و بناسرێن.
یاكوبسن _ ره خنه‌گری رووس_ سه‌باره‌ت به ئه‌ده‌بییات و پێناسه‌كردنیی، له سه‌ر ئه م بڕوایه‌یه كه :« ئه‌ده‌ب تێكدانی رێكخراوی نیزامی باوی زمانه.» به روانگه‌یه‌كی هه‌راوتره‌وه، ده‌كرێ بڵێین : هونه‌ر، تێكدانی رێكخراوی نیزامی باوی ژیانه. هونه‌ر له ته‌واوی بواره جیاوازه‌كانی خۆی دا، یه‌كێكه له‌م هۆ و له‌حزه ده‌گمه‌نانه‌ی كه به‌ر به‌م سه‌یالیه‌ت و ئاسایی بوونه‌ ده‌گرێ و به‌ نامۆكردن و تێك دانی ره‌وتی رۆژانه ی ژیان و هه‌ستی، مرۆڤ ده‌گوازێته‌وه پێگه‌ی (سوژه) و شوناس پێده‌ری جیهان.

2
ئێمه خه‌ریكین دژین و هه‌ر چركه‌یه‌كی كه ژیاین، بیره‌وه‌ری به‌رهه‌م دێنین و دواجار به تۆماربوونی ئه‌م بیره‌وه‌ری و ئه‌زمونه‌كانی، مێژوو به‌رهه‌م دێت، مرۆڤ بۆ گواستنه‌وه‌ی ئه‌م ته‌جره‌به ژیاوانه (تجربه‌های زیسته) بۆ به‌ره‌كانی دوای خۆی مێژوو ره‌وایه‌ت ده‌كاته‌وه و گه‌لێ جاریش شوێنه سپی و نه‌نووسراو و فه‌رامۆش كراوه‌كانی مێژوو، له هه‌ناوی ئه‌ده‌ب و هونه‌ردا(چیرۆك، شێعر، شانۆ،...) به‌رهه‌م دێنێته‌وه. ئه‌زموونه‌كانی به‌شه‌ری به زمان و روانگه‌یه‌كی نامۆ و دووپات نه‌كراو ده‌خاته به‌رچاوی زه‌ینی ناسێنه‌ر و پێناسه ده‌ری مرۆڤ. یه‌كێك له‌م هونه‌رانه، ژانری شانۆیه، كه مرۆڤ و ته‌جره‌به‌كانی ئه‌و ده‌نوێنێته‌وه و به زمانێكی نوێ و دووپات نه‌كراو پێشكه‌ش به مه‌یلی ناسێنه‌ری به‌شه‌ری ده‌كات، شانۆ پاژێكه له ژیان كه له گۆشه‌یه‌ك له‌م جیهانه‌دا به‌رهه‌م دێت و ئێمه ده‌یبینین، به‌ڵام ئێمه به چی دڵنیاین كه خۆشمان(نائاگایانه) ده‌ورگێڕێك نه‌بین له شانۆیه‌كی گه‌وره‌ی به‌قه‌را جیهان كه كارگێرێك خه‌ریكه له ئه‌زه‌له‌وه بۆ ئه‌به‌د ئه‌م شانۆ مه‌زنه رێك و پێك ده‌كا و به‌ره و پێشی ده‌بات، ئاخۆ بیره‌وه‌ری و مێژووی رابردووی ئێمه‌یه كه ده‌بێ به شانۆ، یان ژیانی ئێمه خۆی شانۆیه‌كه كه دواجار وه‌ك مێژوو تۆمارده‌كرێته وه ؟
چیرۆكی (ناوه‌ڕۆكی خایین و قاره‌مان) ی بورخێس، ئه‌ركی تێكدانی دوانه‌ی (مێژوو/ چیرك، شانۆ) ی وه ئه ستۆ گرتووه و به جوانترین شێوه و ئه‌ده‌بی ترین زمان، سه ره‌تی بوونی مێژوو له چاو شانۆ و چیرۆك ده‌سڕێته‌وه. كیلپاتریك، قاره‌مانی گه ل، به تۆمه‌تی خه‌یانه‌ت سزای مه رگی ده‌درێتێ، به‌ڵام به درێژایی گه‌ڵاڵه ی شانۆیه‌كی مه‌زن به‌قه‌را ته‌واوی شار له لایه ن نۆلان(راوێژكاری كیلپاتریك)_ه وه، خایین وه‌ك قاره‌مانێك تیرۆر ده‌كرێ و ده‌بێته نمادی له‌خۆبردوویی و خۆڕاگڕی بۆخه‌ڵك. له‌حاڵێك دا كه ته‌واوی كۆمه‌ڵگا و مرۆڤه‌كان له شانۆی کوژرانی كیلپاتریك دا(نائاگایانه) ده‌ورده‌گێڕن. دواجار ئه‌م رووداوه له مێژوودا تۆمار ده‌كرێ.
دوای تێكچوونی دوانه ی (قاره‌مان/ خایین) و تێكه‌ڵ بوون و جیانه‌بوونه‌وه‌یان، دوانه‌ی (مێژوو/ هونه‌ر) یش تێكده‌درێ و ئه‌م جاره ئه‌مه مێژووه كه ئه‌ده‌ب و هونه‌ر تۆمارده‌كا.
له كۆتایی ئه‌م ره‌وایه‌ته‌دا رایان(راوی ئه‌م ره‌وایه‌ته)، تووشی شك و گومانێكی سه‌یر سه‌باره‌ت به خۆی و ژیانی خۆی ده‌بێت و ئه‌م پرسیاره‌ی له به‌رده‌م قوت ده‌بێته‌وه : ئاخۆ منیش به‌شێك نیم له گه‌ڵاڵه داڕێژراوه‌كه‌ی نۆلان كه ده‌وری تۆماركه‌ری مێژووی به‌سه‌رهاتی كیلپاتریكم بۆ ته‌رخان كرابێت؟
ئه‌م گومان و دوودڵیه هه‌ستی ناسانه‌یه، ئێمه‌ش سه‌باره‌ت به بوونی (being ) خۆمان داوێته ژێر ساباتی گومانه‌وه و ژیان و شانۆمان بۆ لێك جیاناكرێته‌وه، ئه‌م چركه هه‌ستی ناسانه‌یه، به خوێندنه‌وه‌ی چیرۆكێك به‌دی دێت.

3
له حه‌وته‌مین فێستیڤاڵی چیرۆك نووسانی رۆژئاوای بانه‌دا، رووداوێكی هونه‌ری، ئه‌ركی ئه‌م چركه ده‌گمه‌نه هه‌ستی ناسانه‌یه‌ی وه‌ئه ستۆ گرتبوو. بۆ ماوه‌یه‌ك دوانه‌ی (ژیان/ شانۆ) له‌م رووداوه‌دا تێك شكاو به‌رده‌نگه‌كانی تووشی دۆخێكی قه‌یرانئاوی بوون و سنووری (واقیع/ خه یاڵ)، (ژیان/ شانۆ) و (بینه‌ر/ ئه‌كته‌ه‌ر)، هه‌ره‌سی هێنا و ئاماده‌بوان له به‌شداربوونێكی نائاگایانه له شانۆیه‌كی هه‌نووكه‌یی و خۆوێژدا، بوونی هه‌نوكه‌یی خۆیان له بیركردو له نێوان دوو ده‌وری (بینه ری شانۆ/ ده‌ورگێڕی شانۆ) دا وه سه‌یه‌لان كه‌وتن.
ئه‌م ئه‌زموونه كه له لایه‌ن دوو نووسه‌ری به‌ره‌ی جیاواز(حه‌مه ساڵح سووزه‌نی و فه رزاد میرئه‌حمه‌دی) و چه‌ن ده‌ورگێڕی لاوی خۆوێژ (كاوان نه هایی، محه‌ممه‌دحسێنی و...) یه‌وه به‌رهه‌م هات، له‌حزه‌یه‌كی راچڵه‌كێنه‌ر بوو بۆ ئه‌و مرۆڤه‌ی ماسی ئاسا له ناخی زه‌ریای ژیانی رۆژانه و جیهانی ئاشناداخه‌ریكی مه‌له بوو و بۆی نه‌لوابوو بێته كه‌نار و له روانگه‌یه‌كی جیاوازه‌وه ژیان ببینێ و جیهان پێناسه بكاته‌وه و بپه‌رژێته سه‌ر ناسینه‌وه‌ی دیارده‌كان و دیتنه‌وه‌ی پێگه‌ی خۆی. ئه‌م شانۆ هه‌نوكه‌یی یه، یه‌كێك بوو له‌و هۆ ده‌گمه‌نانه‌ی كه توانای تێكڕوخاندنی سنوری نێوان دیارده‌گه‌لی وه‌ك : مێژوو/ هونه ر، شانۆ/ ژیان، بینه ر/ ئه‌كته‌ر و...، ورووژاندنی زه‌ینی ناسێنه‌ری خه‌وتووی مرۆڤیان هه‌یه. له ئانێك دا، بینه‌ره‌كان(نائاگایانه) بوون به ئه‌كته‌ر و ژیانیان تێكه‌ڵ بوو به شانۆ. شانۆ توانی «رێكخراوانه، نیزامی باوی ژیانی مرۆڤه‌کان تێكدا» تو و میكانیزمی زه‌ینی پێناسه‌ده‌ری مرۆڤه‌كان، له‌سه‌ر هێڵی رۆژانه و باو لای بداو تووشی قه‌یرانێك بێت سه‌باره‌ت به (شوناسی)خۆی و پێناسه‌ی ژیان و دیارده‌كان و جیهان. ئه‌مه‌ش، هه‌ر ئه‌و چركه‌ ده‌گمه‌نه‌ی ژیانه كه هه‌ر به‌رهه‌مێكی هونه‌ری و ئه‌ده‌بی توانای خوڵقاندن و وه‌دی هێنانی نیه و ئه‌م شانۆیه ، پارادایمێكی خێرا بوو بۆ ئه‌گه‌ری وه‌دیهاتنی ئه‌م شێوه هونه‌ره، له ره‌چاونه‌كراوترین دۆخ دا.



مراد ئه‌عزه‌می

شنۆ_ سه‌رماوه‌زی 84